Thần hóa trong Giáo hội Chính thống giáo Đông phương là gì?

Trong hành trình tìm hiểu các truyền thống thần học Cơ Đốc, khái niệm "Thần hóa" (Theosis) của Chính Thống giáo Đông phương thường được đề cập như một đỉnh cao của sự cứu rỗi. Là một nhà nghiên cứu Kinh Thánh Tin Lành, chúng ta cần xem xét giáo lý này dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời, phân tích những điểm tương đồng và dị biệt với nền tảng Kinh Thánh mà chúng ta tin cậy. Bài viết này sẽ khảo sát khái niệm Thần hóa, đối chiếu với các phân đoạn Kinh Thánh then chốt, và rút ra những ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin của Cơ Đốc nhân ngày nay.

Trong thần học Chính Thống Đông phương, Theosis (tiếng Hy Lạp: θέωσις) được hiểu là tiến trình con người được hiệp nhất với Đức Chúa Trời, được trở nên giống như Ngài trong ân điển, vinh hiển và sự sống, nhưng không hề hòa lẫn hoặc đồng nhất về bản thể (ousia). Nói cách khác, con người được kêu gọi để tham dự vào chính sự sống của Đức Chúa Trời (2 Phi-e-rơ 1:4), được biến đổi từ vinh hiển sang vinh hiển (2 Cô-rinh-tô 3:18). Giáo phụ Athanasius của Alexandria (thế kỷ thứ 4) đã tóm tắt ý tưởng này trong câu nói nổi tiếng: "Ngài [Chúa Con] đã trở nên con người để chúng ta có thể trở nên thần thánh".

Tuy nhiên, cần phải hiểu rõ: "trở nên thần thánh" ở đây không có nghĩa là trở thành Đức Chúa Trời theo nghĩa bản thể, mà là được tham dự vào những phẩm tính thần thượng của Ngài—như tình yêu thương, sự thánh khiết, sự vĩnh cửu và vinh hiển—thông qua ân điển và sự hiệp thông với Ngài. Quá trình này được xem là mục đích tối hậu của con người và là bản chất của sự cứu rỗi.

Các nhà thần học Chính Thống thường dựa vào một số phân đoạn Kinh Thánh then chốt để xây dựng nền tảng cho giáo lý này. Chúng ta hãy cùng nghiên cứu những câu Kinh Thánh đó dưới ánh sáng của toàn bộ Kinh điển.

1. Sáng Thế Ký 1:26-27: "Đức Chúa Trời phán rằng: Chúng ta hãy làm nên loài người như hình ta và theo tượng ta... Đức Chúa Trời dựng nên loài người như hình Ngài; Ngài dựng nên loài người giống như hình Đức Chúa Trời." Từ "hình" (tiếng Hê-bơ-rơ: tselem - צלם) và "tượng" (tiếng Hê-bơ-rơ: demuth - דמות) cho thấy con người được tạo dựng có khả năng phản chiếu đặc tính của Đấng Tạo Hóa. Sự sa ngã (Sáng Thế Ký 3) đã làm hư hoại hình ảnh này, và công cuộc cứu chuộc của Chúa Christ nhằm phục hồi và hoàn thiện hình ảnh ấy trong chúng ta (Rô-ma 8:29).

2. Thi Thiên 82:6: "Ta từng phán: Các ngươi là thần, Và hết thảy là con trai của Đấng Chí Cao." Chúa Giê-xu đã trích dẫn câu này trong Giăng 10:34-36 để bảo vệ thần tính của Ngài. Trong bối cảnh nguyên thủy, đây có thể là lời phán xét các quan xét loài người, nhưng nó cũng gợi ý về phẩm giá cao trọng mà con người được ban cho khi đại diện cho Đức Chúa Trời trên đất.

3. 2 Phi-e-rơ 1:3-4 (Kinh Thánh Tin Lành Việt Ngữ 1925): "Quyền phép Đức Chúa Trời đã ban cho chúng ta mọi điều thuộc về sự sống và sự tin kính... hầu cho bởi đó anh em được lánh khỏi sự hư nát của thế gian bởi lòng dục, mà trở nên người dự phần bản tính thần linh." Đây là phân đoạn trọng tâm. Từ Hy Lạp theias koinōnoi physeōs (κοινωνοὶ θείας φύσεως) được dịch là "dự phần bản tính thần linh". Điều này không có nghĩa chúng ta trở thành Đức Chúa Trời trong bản thể, nhưng thông qua những lời hứa quý báu và lớn lao (câu 4), chúng ta được giải thoát khỏi sự hư nát và tham dự vào sự sống thần thượng, thánh khiết và vĩnh cửu của Ngài.

4. 2 Cô-rinh-tô 3:18: "Chúng ta ai nấy đều để mặt trần mà nhìn xem vinh hiển của Chúa như trong gương, thì hóa nên cũng một hình ảnh Ngài, từ vinh hiển qua vinh hiển, như bởi Chúa, là Thánh Linh." Tiến trình "từ vinh hiển qua vinh hiển" (tiếng Hy Lạp: apo doxes eis doxan) mô tả sự biến đổi liên tục của Cơ Đốc nhân khi chiêm ngưỡng Chúa Christ, dưới tác động của Đức Thánh Linh, để trở nên giống như Ngài.

5. Rô-ma 8:29-30: "Vì những kẻ Ngài đã biết trước, thì Ngài cũng đã định sẵn để nên giống như hình bóng Con Ngài... Lại những kẻ Ngài đã định sẵn, thì Ngài cũng đã gọi; những kẻ Ngài đã gọi, thì Ngài cũng đã xưng là công bình; những kẻ Ngài đã xưng là công bình, thì Ngài cũng đã làm nên vinh hiển." Đây là một chuỗi không thể đảo ngược của sự cứu rỗi (golden chain of salvation), với đỉnh điểm là "làm nên vinh hiển" (glorification). Đây là sự hoàn tất của ơn cứu rỗi khi chúng ta được mang lấy hình ảnh trọn vẹn của Chúa Christ (1 Cô-rinh-tô 15:49).

6. 1 Giăng 3:2: "Hỡi kẻ rất yêu dấu, hiện nay chúng ta là con cái Đức Chúa Trời, còn sự chúng ta sẽ ra thể nào, thì điều đó chưa được bày tỏ. Chúng ta biết rằng khi Ngài hiện đến, chúng ta sẽ giống như Ngài, vì sẽ thấy Ngài như thật." Viễn cảnh tương lai này xác nhận rằng sự giống Chúa Christ của chúng ta sẽ được viên mãn và trọn vẹn khi Ngài tái lâm.

Khi đối chiếu với nền thần học Tin Lành được xây dựng trên nền tảng Sola Scriptura (chỉ Kinh Thánh), chúng ta tìm thấy cả sự đồng thuận lẫn những điểm nhấn mạnh khác biệt.

Điểm Đồng Thuận:
Tin Lành hoàn toàn tin vào sự biến đổi vinh hiển (glorification) của con người trong Chúa Christ. Chúng ta tin rằng mục đích của sự cứu rỗi không chỉ là được tha tội, mà còn là được phục hồi hình ảnh Đức Chúa Trời, được nên thánh, và cuối cùng được mang lấy hình ảnh vinh hiển của Chúa Giê-xu (Rô-ma 8:29-30, Phi-líp 3:21). Sự nhấn mạnh của Chính Thống vào sự hiệp thông với Đức Chúa Trời và tiến trình nên thánh cũng tương đồng với giáo lý "sự thánh hóa" (sanctification) trong Tin Lành—một tiến trình suốt đời mà Đức Thánh Linh làm cho chúng ta nên thánh thông qua Lời Chúa (Giăng 17:17).

Điểm Nhấn Mạnh Khác Biệt:
1. Nền Tảng và Phương Tiện: Thần học Tin Lành nhấn mạnh tuyệt đối rằng sự xưng công bình bởi đức tin (justification by faith alone) là nền tảng không thể lay chuyển cho mọi tiến trình sau đó (Rô-ma 5:1). Chúng ta được tuyên bố là công bình trước mặt Đức Chúa Trời ngay lập tức bởi đức tin nơi công lao của Chúa Christ, chứ không phải là kết quả của một tiến trình thần hóa. Sự thánh hóa (làm nên thánh) và vinh hiển hóa là kết quả tất yếu và sự đảm bảo của sự xưng công bình đó, chứ không phải là phần đóng góp của con người để đạt được sự cứu rỗi (Ê-phê-sô 2:8-10).

2. Bản Chất Của Sự Tham Dự: Trong khi Chính Thống nói nhiều về "bản tính thần linh" (divine nature), Tin Lành nhấn mạnh hơn vào khái niệm "ở trong Đấng Christ" (in Christ) và "Đấng Christ ở trong chúng ta". Sự sống mới của chúng ta là Đấng Christ sống trong và qua chúng ta bởi Đức Thánh Linh (Ga-la-ti 2:20, Cô-lô-se 1:27). Sự vinh hiển hóa là được hoàn toàn giống như Chúa Christ trong thân thể vinh hiển, chứ không phải là một trạng thái "thần thánh" trừu tượng.

3. Vai Trò Của Ân Điển: Thần học Tin Lành luôn cảnh giác với bất kỳ sự hiểu lầm nào có thể dẫn đến ý tưởng con người "trở thành Đức Chúa Trời". Chúng ta nhấn mạnh sự phân biệt rõ ràng và vĩnh viễn giữa Đấng Tạo Hóa và tạo vật. Ân điển của Đức Chúa Trời nâng chúng ta lên để thông công với Ngài và phản chiếu Ngài, nhưng không bao giờ xóa bỏ ranh giới này. Sự vinh hiển của chúng ta là sự vinh hiển được ban cho (a bestowed glory), không phải là sự vinh hiển vốn có (an inherent divinity).

Từ cuộc thảo luận trên, chúng ta rút ra được những bài học sâu sắc và thực tiễn cho đời sống đức tin:

1. Sống Với Mục Đích Cao Cả: Hiểu rằng bạn được tạo dựng và được cứu chuộc cho một mục đích vinh hiển: để càng ngày càng phản chiếu Chúa Giê-xu Christ rõ hơn. Mỗi ngày là một cơ hội để được biến đổi "từ vinh hiển sang vinh hiển" (2 Cô-rinh-tô 3:18). Hãy sống với ý thức về phẩm giá cao trọng này.

2. Tập Trung Vào Sự Hiệp Một Với Christ: Thay vì mơ hồ về "thần tính", hãy tập trung vào mệnh lệnh Kinh Thánh: "Hãy cứ ở trong ta" (Giăng 15:4). Sự biến đổi thật đến từ mối liên hệ sống động, thân mật với Chúa Cứu Thế qua sự cầu nguyện, suy gẫm Lời Chúa và vâng phục.

3. Nắm Lấy Tiến Trình Thánh Hóa Trong Ân Điển: Đừng nản lòng vì sự tăng trưởng thuộc linh có khi chậm chạp. Cũng đừng tự hào như thể sự thánh khiết là thành tựu của bản thân. Hãy nhớ rằng Đức Chúa Trời là Đấng bắt đầu và hoàn tất công việc tốt lành trong bạn (Phi-líp 1:6). Sự thánh hóa là ân điển từ đầu đến cuối.

4. Mong Đợi Và Trông Cậy Vào Sự Vinh Hiển Hóa Cuối Cùng: Mọi đau khổ, thử thách và sự nên thánh trong hiện tại đều hướng đến một hy vọng chắc chắn: khi Chúa hiện đến, chúng ta sẽ giống như Ngài (1 Giăng 3:2). Niềm hy vọng này cho chúng ta sự kiên nhẫn và can đảm (Rô-ma 8:18).

5. Sống Thực Tế Giữa Thế Gian Hư Hoại: Câu Kinh Thánh 2 Phi-e-rơ 1:4 nhắc chúng ta rằng nhờ dự phần bản tính thần linh, chúng ta có thể "lánh khỏi sự hư nát của thế gian". Quyền năng biến đổi của Thánh Linh ban cho chúng ta khả năng từ chối những đam mê tội lỗi và sống một đời sống đẹp lòng Chúa giữa một thế hệ cong vẹo.

Khái niệm Thần hóa (Theosis) của Chính Thống Đông phương, khi được kiểm nghiệm dưới ánh sáng của Kinh Thánh, cho chúng ta thấy một khía cạnh phong phú về mục đích tối hậu của sự cứu rỗi: con người được phục hồi và làm cho trọn vẹn trong hình ảnh của Đức Chúa Trời nơi Chúa Giê-xu Christ. Là những Cơ Đốc nhân Tin Lành, chúng ta có thể đón nhận những hiểu biết sâu sắc từ khái niệm này—đặc biệt là sự nhấn mạnh vào mục đích cao cả của con người và tiến trình biến đổi—trong khi vẫn giữ vững nền tảng thần học then chốt của mình: sự cứu rỗi bởi ân điển duy nhất, thông qua đức tin duy nhất, nơi Chúa Christ duy nhất, cho sự vinh hiển duy nhất của Đức Chúa Trời duy nhất.

Ước mong mỗi chúng ta, với lòng biết ơn sâu xa, bước đi trong mối liên hệ sống động với Chúa Cứu Thế Giê-xu, để qua đời sống mình, hình ảnh của Ngài ngày càng được tỏ ra rõ ràng, cho đến ngày chúng ta được thấy Ngài mặt đối mặt và trở nên hoàn toàn giống như Ngài. A-men.