Yahweh ban đầu là vị thần của người Ê-đôm hay người Ca-na-an?

Trong hành trình nghiên cứu Cựu Ước, một câu hỏi thường được đặt ra từ góc độ lịch sử tôn giáo là: “Danh xưng Yahweh (Gia-vê/Đức Giê-hô-va) ban đầu thuộc về ai? Có phải Ngài là vị thần bộ lạc của người Ê-đôm hay là một vị thần trong hệ thống đa thần của người Ca-na-an trước khi trở thành Đức Chúa Trời độc nhất của Y-sơ-ra-ên?” Câu hỏi này không chỉ đòi hỏi sự phân tích kinh văn thận trọng mà còn cần một nền tảng đức tin vững vàng vào sự mặc khải tự hữu và tối cao của Đức Chúa Trời trong Kinh Thánh. Bài nghiên cứu này sẽ xem xét câu hỏi dưới ánh sáng của Lời Chúa, với thẩm quyền tối hậu là chính Kinh Thánh, đồng thời giải đáp các giả thuyết dựa trên bằng chứng nội tại của văn bản thánh.

Trước khi đi vào phân tích lịch sử, điểm then chốt của đức tin Tin Lành là Kinh Thánh không trình bày Đức Chúa Trời như một sản phẩm của văn hóa hay sự tiến hóa tôn giáo. Ngài là Đấng Tạo Hóa, tự bày tỏ mình cho loài người. Sự mặc khải quan trọng nhất về danh Ngài được tìm thấy trong Xuất Ê-díp-tô Ký 3:13-15:

“Môi-se thưa rằng: Nầy, tôi sẽ đi đến dân Y-sơ-ra-ên, nói cùng họ rằng: Đức Chúa Trời của tổ phụ các ngươi sai ta đến cùng các ngươi; nếu họ hỏi: Tên Ngài là chi? thì tôi sẽ nói với họ làm sao? Đức Chúa Trời phán rằng: Ta là ĐẤNG TỰ HỮU HẰNG HỮU; rồi Ngài lại rằng: Hãy nói cho dân Y-sơ-ra-ên như vầy: ĐẤNG TỰ HỮU đã sai ta đến cùng các ngươi. Đức Chúa Trời lại phán cùng Môi-se rằng: Ngươi hãy nói cho dân Y-sơ-ra-ên rằng: Giê-hô-va, Đức Chúa Trời của tổ phụ các ngươi, Đức Chúa Trời của Áp-ra-ham, Đức Chúa Trời của Y-sác, Đức Chúa Trời của Gia-cốp, sai ta đến cùng các ngươi. Ấy đó là danh đời đời của ta, ấy sẽ là kỷ niệm của ta trải qua các đời.”

Danh Yahweh (từ gốc Hê-bơ-rơ: יהוה – YHWH) trong bản văn này gắn liền với động từ “hayah” (היה) nghĩa là “thì, là, hiện hữu”. Ngài phán “Ehyeh Asher Ehyeh” (Ta là Đấng Ta Là). Điều này khẳng định bản thể tự hữu, độc lập, không do ai tạo ra và không bị giới hạn bởi một dân tộc hay lãnh thổ nào. Ngài là Đức Chúa Trời của các tổ phụ trước khi có dân Y-sơ-ra-ên, dân Ê-đôm hay dân Ca-na-an với tư cách một quốc gia.

Giả thuyết này thường dựa vào một vài manh mối:
1. Địa lý: Núi Si-na-i (hay Hô-rếp) nơi Đức Chúa Trời hiện ra với Môi-se nằm trong khu vực bán đảo Si-na-i, gần với vùng ảnh hưởng của dân Mi-đi-an (quê hương của vợ Môi-se) và Ê-đôm.
2. Dân tộc học: Người Ê-đôm là con cháu của Ê-sau, anh sinh đôi với Gia-cốp (Y-sơ-ra-ên). Họ có chung tổ phụ là Y-sác và Áp-ra-ham.
3. Một số văn bản ngoài Kinh Thánh có nhắc đến “Yahweh của đất Ê-đôm”.

Tuy nhiên, Kinh Thánh phản bác giả thuyết này một cách rõ ràng:
- Đức Chúa Trời của các tổ phụ là ai? Trước khi có Ê-sau hay Gia-cốp, Ngài đã là Đức Chúa Trời của Áp-ra-ham, Y-sác (Sáng Thế Ký 24:12, 26:24). Khi Ê-sau và Gia-cốp còn trong bụng mẹ, lời hứa đã thuộc về Gia-cốp (Rô-ma 9:10-13). Sự lựa chọn này là bởi ân điển, không phải do nguồn gốc địa lý.
- Thờ phượng của người Ê-đôm: Kinh Thánh luôn mô tả người Ê-đôm là kẻ thù của Y-sơ-ra-ên và thờ lạy các thần khác. Ví dụ, trong II Sử Ký 25:20 nói về sự thờ thần tượng của Ê-đôm. Sách A-mốt 1:6-12 kết tội họ vì sự tàn bạo, không phải vì thờ Yahweh.
- Trải nghiệm của Môi-se: Khi Môi-se trốn sang Mi-đi-an, ông gặp Đức Chúa Trời của cha ông (Xuất Ê-díp-tô Ký 3:6). Ngài không phải là “thần mới” của vùng đất đó, mà là Đức Chúa Trời đã có mối quan hệ giao ước với tổ phụ ông.

Như vậy, Yahweh không “thuộc về” người Ê-đôm. Ngài là Đức Chúa Trời chân thần duy nhất, Đấng đã hiện ra trong vùng đất đó cho Môi-se – một người không thuộc về Ê-đôm – để bày tỏ kế hoạch cứu chuộc của Ngài cho cả nhân loại, bắt đầu từ Y-sơ-ra-ên.

Giả thuyết này phổ biến hơn trong giới học thuật phê bình, cho rằng tôn giáo Y-sơ-ra-ên phát triển từ tôn giáo Ca-na-an, và Yahweh có thể ban đầu là một vị thần chiến tranh, thần bão tố trong hệ thống đa thần, sau được tôn lên thành Đức Chúa Trời độc nhất.

Phân tích Kinh Thánh cho thấy:
1. Sự tương phản tuyệt đối: Toàn bộ Cựu Ước là một cuộc chiến chống lại sự thờ lạy thần Ba-anh và A-sê-ra của người Ca-na-an. Các tiên tri liên tục kêu gọi dân sự trở về với “Giê-hô-va, Đức Chúa Trời của các ngươi” chứ không phải hòa nhập Ngài vào điện thờ Ca-na-an. Nếu Ngài là một phần của hệ thống đó, sự xung đột này là vô lý.
2. Bản chất khác biệt: - Các thần Ca-na-an (như Ba-anh) là những thần linh gắn liền với chu kỳ tự nhiên (mưa, bão, sinh sản), thường có tính dục và bạo lực. Họ bị giới hạn trong các lĩnh vực cụ thể. - Yahweh là Đấng Tạo Hóa toàn năng (Sáng Thế Ký 1), siêu việt trên thiên nhiên, thánh khiết, công bình và yêu thương. Ngài quan tâm đến đạo đức, công lý và sự trung tín trong giao ước.
3. Lời chứng của chính người Ca-na-an: Trong câu chuyện của Giô-suê, bà Ra-háp ở thành Giê-ri-cô (một người Ca-na-an) tuyên xưng: “Vì chúng tôi có nghe rằng Đức Giê-hô-va đã làm cho nước Biển đỏ khô trước mặt các ngươi... Vừa khi chúng tôi nghe các điều đó, thì lòng chúng tôi kinh hãi” (Giô-suê 2:10-11). Bà nhận biết Yahweh không phải là thần của đất nước bà, mà là Đức Chúa Trời của trời và đất. Đây là sự nhận biết về một Đấng hoàn toàn siêu việt.

Một số học giả chỉ ra sự tương đồng trong ngôn ngữ tế tự (ví dụ: dùng từ “El” – Đấng Quyền Năng – vốn là tên của thần tối cao trong hệ thống Ca-na-an). Tuy nhiên, Kinh Thánh sử dụng ngôn ngữ và hình ảnh quen thuộc với người nghe đương thời để mặc khải một chân lý hoàn toàn mới và cách mạng về một Đức Chúa Trời độc thần, đạo đức và có mục đích cứu chuộc. Điều này tương tự như việc Tân Ước dùng từ “Logos” (Ngôi Lời) – một khái niệm Hy Lạp – để mặc khải về Chúa Giê-xu Christ.

Kinh Thánh trình bày một dòng lịch sử cứu rỗi rõ ràng:
1. Từ A-đam đến Nô-ê: Sự nhận biết về Đấng Tạo Hóa (Elohim) đã có từ ban đầu.
2. Áp-ra-ham: Đức Chúa Trời thiết lập giao ước với một cá nhân, hứa ban phước cho mọi dân tộc qua dòng dõi ông (Sáng Thế Ký 12:1-3). Ngài được gọi là “Đức Giê-hô-va” (Yahweh) trong cuộc đối thoại với Áp-ra-ham (Sáng Thế Ký 15:7).
3. Môi-se và Xuất Ê-díp-tô: Đây là điểm mặc khải trọng đại về danh Yahweh cùng bản chất cứu chuộc của Ngài. Ngài bày tỏ mình là Đấng giải cứu, làm ứng nghiệm lời hứa với các tổ phụ. Từ đây, danh Yahweh gắn liền với giao ước, sự cứu chuộc và luật pháp thánh.
4. Thời kỳ vào Ca-na-an: Yahweh truyền lệnh tiêu diệt các dân tộc Ca-na-an không phải vì tranh giành đất đai với các thần khác, mà vì tội ác ghê tởm của họ đã đầy trọn (Phục Truyền 9:4-5) và để bảo vệ sự thờ phượng thuần khiết cho dân giao ước, từ đó qua họ, Đấng Cứu Thế sẽ đến cho cả nhân loại.

Nghiên cứu này không chỉ là tranh luận học thuật, mà mang lại những bài học thuộc linh sâu sắc:
1. Biết Chúa Cách Cá Nhân Qua Danh Ngài: Danh “Yahweh”/“Giê-hô-va” không phải là một từ ngữ ma thuật, mà bày tỏ bản tính trung tín, hiện hữu và cứu chuộc của Đức Chúa Trời. Khi chúng ta kêu cầu danh Chúa, chúng ta nhớ đến Đấng đã giải cứu chúng ta khỏi tội lỗi và hứa ở cùng chúng ta mọi ngày (Ma-thi-ơ 1:21-23).
2. Thờ Phượng Đức Chúa Trời Độc Nhất Trong Thế Gian Đa Nguyên: Xã hội ngày nay giống như xứ Ca-na-an ngày xưa, với vô số “thần” (tiền bạc, khoái lạc, quyền lực, chủ nghĩa cá nhân). Cơ đốc nhân được kêu gọi tuyên xưng rằng chỉ có một Đức Chúa Trời chân thần là Yahweh, được bày tỏ trọn vẹn trong Chúa Giê-xu Christ (Giăng 1:18). Sự thờ phượng của chúng ta phải dành riêng cho Ngài.
3. Sự An Tâm Trong Chủ Quyền Tối Cao Của Chúa: Đức Chúa Trời không phải là sản phẩm của văn hóa hay ý tưởng con người. Ngài là Đấng Tự Hữu, đang cai trị lịch sử. Dù các học thuyết có cố gắng “giảm thiểu” nguồn gốc của Ngài thế nào, chân lý Kinh Thánh vẫn đứng vững: Ngài là Alpha và Omega, khởi nguyên và cùng tận (Khải Huyền 1:8).
4. Truyền Giáo Với Sự Tự Tin: Chúng ta rao giảng về một Đức Chúa Trời đã hành động trong lịch sử, tự bày tỏ mình, và ban ơn cứu rỗi cho mọi dân tộc (không chỉ cho một nhóm người nào). Sứ điệp của chúng ta có nền tảng vững chắc trong sự mặc khải có mục đích của Ngài.

Theo sự dạy dỗ minh bạch của Kinh Thánh, Yahweh – Đức Giê-hô-va – không phải ban đầu là vị thần của người Ê-đôm, người Ca-na-an, hay bất kỳ dân tộc nào khác. Ngài là Đấng Tự Hữu Hằng Hữu, Đức Chúa Trời của toàn thể sự sáng tạo, Đấng đã chọn Áp-ra-ham và dòng dõi người để qua họ bày tỏ kế hoạch cứu rỗi cho cả nhân loại, đỉnh điểm là sự giáng sinh, chịu chết và phục sinh của Chúa Giê-xu Christ. Mọi học thuyết tìm cách gắn nguồn gốc của Yahweh vào một dân tộc hay hệ thống thờ lạy nào đó đều đi ngược lại chứng cớ nội tại của Kinh Thánh và đức tin của Hội Thánh qua mọi thời đại.

Là con cái Chúa, chúng ta được mời gọi không chỉ nghiên cứu về Ngài, mà còn biết chính Ngài cách mật thiết, tin cậy vào bản tính trung tín được bày tỏ qua danh Yahweh, và trung thành thờ phượng chỉ một mình Ngài trong một thế đang tìm kiếm nhiều thần. “Hãy biết rằng Giê-hô-va là Đức Chúa Trời. Chính Ngài đã dựng nên chúng ta, chúng ta thuộc về Ngài; chúng ta là dân sự Ngài, là bầy chiên của đồng cỏ Ngài.” (Thi Thiên 100:3).