Lý thuyết bắt chước có phù hợp với Kinh Thánh không?

Trong thế giới học thuật đương đại, Lý thuyết Bắt chước (Mimetic Theory) của triết gia, nhà nhân chủng học người Pháp René Girard (1923-2015) đã gây ảnh hưởng sâu rộng, đặc biệt trong các cuộc đối thoại giữa văn hóa, nhân văn và thần học. Lý thuyết này tuyên bố giải thích nguồn gốc của bạo lực, văn hóa và tôn giáo trong xã hội loài người. Nhưng với tư cách là Cơ Đốc nhân tin vào Kinh Thánh là Lời được Đức Chúa Trời soi dẫn, chúng ta phải đặt câu hỏi then chốt: Lý thuyết này có phù hợp với mặc khải của Kinh Thánh không? Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu phân tích các trụ cột của Lý thuyết Bắt chước, đối chiếu chúng với Kinh Thánh, và rút ra những ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin.

Lý thuyết của Girard xoay quanh ba khái niệm chính: 1) Sự Bắt chước (Mimesis), 2) Khát Vọng Bắt chước (Mimetic Desire), và 3) Cơ Chế Vật Tế Thần (Scapegoat Mechanism).

• Sự Bắt chước: Con người học chủ yếu thông qua bắt chước, không chỉ hành động mà còn cả những khát vọng. Chúng ta muốn điều người khác muốn.
• Khát Vọng Bắt chước: Khi hai hoặc nhiều cá nhân cùng bắt chước khát vọng của nhau hướng về một đối tượng giới hạn, sự cạnh tranh, ghen tị và xung đột nảy sinh. Đối tượng trở thành thứ yếu, mâu thuẫn giữa các "kẻ bắt chước" mới là chính.
• Cơ Chế Vật Tế Thần: Để giải quyết khủng hoảng bạo lực lan tràn do khát vọng bắt chước gây ra, cộng đồng sẽ tự phát tập trung bạo lực vào một cá nhân hoặc nhóm yếu thế – "vật tế thần". Việc trút bỏ và trừng phạt vật tế thần này tạo ra sự hòa giải tạm thời và đoàn kết xã hội. Huyền thoại và nghi lễ tôn giáo nguyên thủy, theo Girard, được xây dựng để che giấu bạo lực sáng lập này và duy trì trật tự.

Girard cho rằng Kinh Thánh Cơ Đốc giáo, đặc biệt là các câu chuyện trong Cựu Ước và trọng tâm là sự đóng đinh của Chúa Giê-xu trong Tân Ước, là "hiện tượng học về vật tế thần" duy nhất vạch trần cơ chế này, từ quan điểm của nạn nhân vô tội, từ đó phá vỡ quyền lực của nó.

Kinh Thánh có đề cập đến hiện tượng bắt chước và hậu quả của khát vọng sai lầm không? Hoàn toàn có.

1. Sự Bắt Chước Tiêu Cực & Nguồn Gốc Tội Lỗi: Câu chuyện đầu tiên về tội lỗi trong Sáng-thế Ký chương 3 phản ánh rõ động lực bắt chước: "Giống như Đức Chúa Trời" (Sáng 3:5). Con rắn cám dỗ Ê-va bằng cách khơi gợi khát vọng bắt chước địa vị và tri thức của Đức Chúa Trời. Đây không đơn thuần là sự bất tuân, mà là sự so sánh và khát khao chiếm đoạt vị trí của Đấng Khác. Tội lỗi bắt đầu từ một khát vọng bắt chước sai lầm.

Hậu quả tiếp nối ngay trong Sáng-thế Ký 4 với Ca-in và A-bên. Tại sao Ca-in giết em mình? Kinh Thánh ghi: "Ca-in giận A-bên lắm, vì cớ chi của-lễ mình không được nhậm" (Sáng 4:4-5). Sự so sánh, lòng ghen tị vì ân điển Chúa ban cho A-bên đã dẫn đến bạo lực. Đây chính xác là mô hình "khát vọng bắt chước dẫn đến xung đột" mà Girard mô tả.

2. Lời Cảnh Báo Trực Tiếp: Kinh Thánh đầy rẫy những cảnh báo về sự ghen tị, tham lam – những biểu hiện của khát vọng bắt chước. "Chớ để lòng tham-sự vinh-hoa đời nầy" (Rô-ma 12:2), "Vì ở đâu có những điều ghen-ghét và tranh-cạnh, thì ở đó có sự lộn-lạo và đủ mọi thứ ác" (Gia-cơ 3:16). Từ ngữ Hy Lạp cho "ganh ghét" (zēlos) và "tranh cạnh" (eritheia) thường đi đôi với sự cạnh tranh ích kỷ.

Đây là điểm then chốt để phân biệt giữa sự mô tả của Girard và mặc khải của Kinh Thánh.

1. Vật Tế Thần Trong Cựu Ước – Sự Báo Trước: Girard đúng khi nhận thấy nhiều câu chuyện Cựu Ước (như Giô-sép bị anh em bán, Đa-vít bị Sau-lơ truy đuổi) cho thấy hình ảnh của một cá nhân vô tội bị cộng đồng nhắm đến. Tuy nhiên, thần học Cựu Ước không dừng ở việc "vạch trần" cơ chế xã hội. Nó hướng đến một giải pháp thần thượng: Hệ thống tế lễ.

Lễ Chuộc Tội (Yom Kippur) trong Lê-vi Ký 16 là hình ảnh rõ nhất. Hai con dê: một con bị giết làm sinh tế cho Đức Giê-hô-va, con kải (vật tế thần, scapegoat) gánh tội lỗi của dân chúng và bị đuổi vào đồng vắng (Lê-vi 16:20-22). Điều quan trọng: Đây là mạng lịnh của Đức Chúa Trời, không phải là cơ chế tự phát của đám đông. Nó chỉ ra rằng tội lỗi thật sự cần được xử lý (bởi sự đổ huyết), và cần được mang đi (bởi vật chịu tội). Đây là hình bóng (Hê-bơ-rơ 10:1) chứ không phải là huyền thoại che đậy bạo lực.

2. Chúa Giê-xu Christ – Vật Tế Thần Cuối Cùng Hay Là Sinh Tế Tự Nguyện? Girard xem sự đóng đinh của Chúa Giê-xu là đỉnh cao của việc vạch trần cơ chế vật tế thần: Ngài là nạn nhân hoàn toàn vô tội bị giết bởi sự đồng lõa của đám đông (người Do Thái) và quyền lực (La Mã). Sau đó, sự sống lại của Ngài minh chứng cho sự vô tội và bẻ gãy sức mạnh của cơ chế này.

Tuy nhiên, thần học Kinh Thánh đi xa hơn thế rất nhiều. Chúa Giê-xu không phải là một "vật tế thần" theo nghĩa xã hội học. Ngài là Chiên Con của Đức Chúa Trời (Giăng 1:29), Đấng tự nguyện hy sinh (Giăng 10:17-18). Sự chết của Ngài không phải là kết quả của một cơn khủng hoảng xã hội tự phát cần được giải tỏa, mà là một kế hoạch cứu chuộc từ trước vô cùng của Đức Chúa Trời (Công vụ 2:23; Ê-phê-sô 1:7).

Từ ngữ then chốt là Chuộc Tội (Atonement) và Giải Hòa (Reconciliation). "Vì Ngài đã làm cho Đấng vốn chẳng biết tội-lỗi trở nên tội-lỗi vì chúng ta, hầu cho chúng ta nhờ Đấng đó mà được trở nên sự công-bình của Đức Chúa Trời" (2 Cô-rinh-tô 5:21). Chúa Giê-xu không chỉ là nạn nhân vô tội bị vạch trần, mà là Đấng Cứu Chuộc chủ động gánh tội. Cái chết của Ngài nhằm giải quyết vấn đề căn nguyên: tội lỗi chống nghịch Đức Chúa Trời, chứ không chỉ là bạo lực giữa con người.

Trong tiếng Hy Lạp, từ cho "sự chuộc tội" là hilasmos (1 Giăng 2:2), mang ý nghĩa làm nguôi cơn thạnh nộ, xóa bỏ tội lỗi. Điều này chỉ ra một sự thay đổi trong tương quan giữa con người với Đức Chúa Trời, vượt xa khỏi sự hòa giải xã hội.

Kinh Thánh không chỉ phơi bày sự bắt chước tiêu cực, mà còn rao truyền một mô hình bắt chước tích cực, thậm chí là mạng lịnh.

"Hãy bắt chước tôi, cũng như chính mình tôi bắt chước Đấng Christ" (1 Cô-rinh-tô 11:1). Từ Hy Lạp mimētēs có nghĩa là "người bắt chước". Phao-lô kêu gọi một sự bắt chước có chủ đích, hướng về Chúa Giê-xu là khuôn mẫu tối cao. "Hãy có đồng một tâm-tình như Đấng Christ đã có" (Phi-líp 2:5).

Chúng ta được kêu gọi bắt chước tình yêu thương của Ngài (Ê-phê-sô 5:1-2), sự khiêm nhường và vâng phục của Ngài (Phi-líp 2:5-8), và ngay cả sự chịu khổ của Ngài (1 Phi-e-rơ 2:21). Đây là "khát vọng bắt chước" được Chúa Thánh Linh dẫn dắt, hướng về một Đấng vô hạn, không cạnh tranh, và mở ra cho mọi người. Nó không dẫn đến xung đột, mà dẫn đến sự hiệp một (1 Cô-rinh-tô 1:10).

Việc nghiên cứu này không chỉ mang tính học thuật, mà còn đưa ra những cảnh báo và hướng dẫn quý báu:

1. Tự Xét Lòng Về Khát Vọng: Chúng ta cần thường xuyên kiểm tra lòng mình trước mặt Chúa: Sự ao ước của tôi có thực sự đến từ Chúa, hay từ việc bắt chước người khác (chức vụ, thành công, tài sản, phong cách)? Lòng tôi có đang chứa sự ghen tị, so sánh với anh chị em khác không? (2 Cô-rinh-tô 10:12).

2. Thoát Khỏi Vòng Xoáy Cạnh Tranh Thế Gian: Cơ Đốc nhân được kêu gọi ra khỏi lối sống theo "đời nầy", nơi bị chi phối bởi khát vọng bắt chước và cạnh tranh (Rô-ma 12:2). Thay vì tìm kiếm sự xác nhận từ người khác, chúng ta tìm nơi Đấng Christ.

3. Sống Với Tâm Trí của Đấng Christ – Tinh Thần Phục Vụ: Giải pháp cho sự cạnh tranh là sự khiêm nhường và xem người khác như tôn trọng hơn mình (Phi-líp 2:3). Thay vì muốn trở thành "trung tâm", chúng ta học đặt mình làm "đầy tớ".

4. Nhận Biết và Bảo Vệ Người Yếu Thế: Hiểu về cơ chế tìm vật tế thần giúp chúng ta cảnh giác, không tham gia vào việc đổ lỗi, tẩy chay, hoặc phỉ báng tập thể nhắm vào một cá nhân hay nhóm người nào trong Hội Thánh hoặc xã hội.

5. Rao Truyền Giải Pháp Căn Nguyên – Phúc Âm: Thế gian tìm kiếm sự hòa giải tạm bợ qua việc đổ lỗi cho người khác. Chúng ta có sứ điệp về sự hòa giải thật: với Đức Chúa Trời và với nhau qua huyết Chúa Giê-xu (Ê-phê-sô 2:14-16). Chỉ khi tội lỗi được xử lý tại thập tự giá, con người mới có thể thực sự ngưng tìm kiếm vật tế thần.

Vậy, Lý thuyết Bắt chước có phù hợp với Kinh Thánh không? Câu trả lời là: Nó phù hợp một phần trong việc mô tả chính xác bản chất tội lỗi của con người - cụ thể là hiện tượng khát vọng bắt chước dẫn đến ghen tị, xung đột và bạo lực. Kinh Thánh xác nhận những quan sát này từ Sáng-thế Ký đến các thư tín.

Tuy nhiên, Lý thuyết Bắt chước là không đầy đủ và thậm chí sai lệch khi giải thích giải pháp. Nó quy gọn sự cứu rỗi thành việc "vạch trần" một cơ chế xã hội. Trong khi đó, Kinh Thánh mặc khải một thực tại thần học sâu sắc hơn: Tội lỗi chống nghịch Đức Chúa Trời là vấn đề cốt lõi, và chỉ có sự chết chuộc tội của Con Đức Chúa Trôi, là Chúa Giê-xu Christ, Đấng vô tội, tự nguyện gánh thay án phạt, mới có thể giải quyết tận gốc. Sự sống lại của Ngài mở ra một đời sống mới, nơi chúng ta được tự do để bắt chước Ngài trong tình yêu thương và sự thánh khiết.

Là Cơ Đốc nhân, chúng ta cảm ơn Chúa vì sự khôn ngoan của Ngài vượt trên mọi lý thuyết của loài người. Chúng ta không dựa vào sự hiểu biết của đời này, nhưng dựa vào Lời được soi dẫn của Ngài, để nhận biết tội lỗi, nhận biết Đấng Cứu Chuộc, và bước đi trong sự bắt chước thánh khiết theo gương Chúa Giê-xu Christ.