Manhê giáo là gì?

Trong hành trình đức tin của Hội Thánh sơ khai, bên cạnh sự lớn mạnh về số lượng và sự mở rộng về địa lý, một thách thức lớn luôn hiện hữu: các giáo lý sai lầm (heresies). Một trong những hệ thống tà giáo có ảnh hưởng sâu rộng và phức tạp nhất, thậm chí cám dỗ nhiều tín hữu chân chính, chính là Manhê giáo (Manichaeism). Nghiên cứu về Manhê giáo không chỉ là tìm hiểu một tôn giáo cổ đại, mà còn là bài học cảnh tỉnh quý giá cho Cơ Đốc nhân mọi thời đại về việc phân biệt chân lý với sự pha trộn tinh vi giữa ánh sáng và bóng tối.

Manhê giáo được sáng lập bởi Mani (khoảng 216–276 SCN), một người sinh ra tại Ba Tư (nay thuộc Iraq). Mani lớn lên trong một cộng đồng tôn giáo khổ hạnh và tuyên bố rằng mình nhận được mặc khải thiêng liêng, trở thành "Đấng Bảo Vệ" (Paraclete) cuối cùng mà Chúa Giê-xu đã hứa (Giăng 14:16, 26; 15:26). Ông tự xưng là Sứ Đồ của Đức Chúa Giê-xu Christ, nhưng với sứ mạng hoàn thiện và thay thế mọi tôn giáo trước đó, bao gồm cả Cơ Đốc giáo, Do Thái giáo, Phật giáo và Hỏa giáo (Zoroastrianism). Mục tiêu của Mani là tạo ra một tôn giáo phổ quát, hợp nhất mọi chân lý.

Giáo lý của Mani là sự tổng hợp phức tạp của Cơ Đốc giáo, thuyết nhị nguyên của Hỏa giáo, và các yếu tố triết học Hy Lạp, đặc biệt chịu ảnh hưởng nặng nề từ phái Ngộ Giáo (Gnosticism). Giống như Ngộ Giáo, Manhê giáo dựa trên một thế giới quan nhị nguyên triệt để và coi trọng "gnosis" (tri thức bí mật) như con đường cứu rỗi.

Trái tim của Manhê giáo là một thuyết nhị nguyên cực đoan và mang tính vũ trụ. Họ dạy rằng từ nguyên thủy tồn tại hai vương quốc tách biệt và đối nghịch nhau vĩnh viễn:

• Vương Quốc Ánh Sáng: Được cai trị bởi "Cha của Sự Vinh Hiển" (Chúa Cha). Vương quốc này thuần khiết, thiện lành, tinh thần và vĩnh cửu.
• Vương Quốc Bóng Tối: Được cai trị bởi "Vua của Bóng Tối". Vương quốc này là ác, vật chất (vật thể), hỗn loạn và hư hoại.

Theo thần thoại Manhê, Vương quốc Bóng Tối xâm lấn Vương quốc Ánh Sáng. Để chống lại, Cha của Ánh Sáng đã phóng ra "Nguyên Thủy Con" (Primal Man), nhưng Nguyên Thủy Con bị đánh bại. Linh hồn của Ngài (ánh sáng) bị trộn lẫn và giam cầm trong vật chất (bóng tối). Toàn bộ vũ trụ vật chất này được xem như một cỗ máy khổng lồ do các thế lực ánh sáng tạo ra để dần dần giải phóng những hạt ánh sáng bị giam giữ. Con người, theo đó, là một tiểu vũ trụ: linh hồn là ánh sáng bị giam trong thân thể vật chất xấu xa.

Quan điểm này phủ nhận trực tiếp lời tường thuật của Kinh Thánh. Sách Sáng Thế Ký nhiều lần khẳng định: "Đức Chúa Trời thấy các vật Ngài đã làm thật là tốt lành" (Sáng Thế Ký 1:10, 12, 18, 21, 25, 31). Vật chất không phải là ác hay sản phẩm của ác; nó là tạo vật tốt lành của Đức Chúa Trời duy nhất. Tội lỗi không bắt nguồn từ bản chất của vật chất, mà từ sự bất tuân của con người có ý chí tự do (Sáng Thế Ký 3, Rô-ma 5:12).

Manhê giáo có một quan điểm hoàn toàn khác biệt và méo mó về Chúa Giê-xu Christ, phản ánh rõ tư tưởng Ngộ Giáo:

• Chúa Giê-xu của Ánh Sáng (Jesus patibilis): Một thực thể thiên thượng, là hiện thân của ánh sáng bị giam cầm trong vũ trụ vật chất. Đây không phải là một con người thật.
• Chúa Giê-xu Lịch Sử: Mani dạy rằng Chúa Giê-xu chỉ có vẻ bề ngoài giống con người (docetism). Ngài không thực sự có thân thể vật chất, không thực sự chịu khổ hình trên thập tự giá, và không thực sự sống lại từ kẻ chết. Sự hiện thân, sự chết và sự sống lại của Ngài chỉ là biểu tượng, một vở kịch thiên thượng để truyền đạt tri thức (gnosis).

Điều này tấn công trực tiếp vào cốt lõi của Phúc Âm. Sứ đồ Giăng cảnh báo: "Bởi điều nầy, hãy nhận biết Thánh Linh của Đức Chúa Trời: phàm thần nào xưng Đức Chúa Jêsus Christ lấy xác thịt mà ra đời, thần ấy là bởi Đức Chúa Trời" (1 Giăng 4:2). Sứ đồ Phao-lô khẳng định: "Nếu Đấng Christ đã không sống lại, thì đức tin anh em cũng vô ích, anh em còn ở trong tội lỗi mình... Nhưng bây giờ, Đấng Christ đã từ kẻ chết sống lại, Ngài là trái đầu mùa của những kẻ ngủ" (1 Cô-rinh-tô 15:17, 20). Sự cứu rỗi trong Manhê giáo không phải là sự tha tội nhờ huyết báu của Chiên Con (1 Phi-e-rơ 1:18-19), mà là sự giải thoát khỏi vật chất thông qua tri thức bí mật và nếp sống khổ hạnh cực đoan.

Manhê giáo phân biệt hai hạng tín đồ rõ rệt:

• Những Người Được Tuyển Chọn (The Elect): Là tầng lớp tăng lữ, tuân giữ các giới luật khắc nghiệt: hoàn toàn ăn chay, không được sát sanh bất kỳ sinh vật nào (kể cả thực vật, vì chúng chứa ánh sáng), không có tài sản, không kết hôn, và không lao động chân tay. Họ được xem là những "bình lọc" để giải phóng ánh sáng từ thức ăn.
• Những Người Nghe (The Hearers): Là đa số tín đồ bình thường. Họ có thể kết hôn, làm việc, tích lũy tài sản, và có bổn phận chính là hầu việc Những Người Được Tuyển Chọn (cung cấp thức ăn chay cho họ). Sau nhiều kiếp luân hồi, họ có thể tái sinh thành Người Được Tuyển Chọn.

Hệ thống đạo đức này dựa trên nỗ lực tự cứu và phân biệt đối xử, hoàn toàn đối lập với ân điển nhưng không của Đức Chúa Trời trong Chúa Giê-xu Christ (Ê-phê-sô 2:8-9). Nó cũng phủ nhận lời dạy của Chúa Giê-xu về tình yêu thương đồng đều dành cho mọi người (Mác 12:31) và phủ nhận sự cứu rỗi duy nhất bởi đức tin, không bởi việc làm của luật pháp (Rô-ma 3:28).

Mặc dù Manhê giáo như một tổ chức đã suy tàn, tinh thần và những sai lầm của nó vẫn tiếp tục ám ảnh đời sống tâm linh trong nhiều hình thức tinh vi hơn. Dưới đây là những bài học thực tiễn:

1. Cảnh Giác Với Sự Pha Trộn Giáo Lý (Syncretism): Manhê giáo là một điển hình nguy hiểm của việc lấy Chúa Giê-xu và Kinh Thánh làm "lớp vỏ bọc" cho một hệ thống niềm tin ngoại lai. Ngày nay, chúng ta cần tỉnh thức trước những giáo lý pha trộn Cơ Đốc giáo với triết học phương Đông, thuyết duy linh (spiritualism), hay chủ nghĩa cá nhân tân thời. Chân lý của Đức Chúa Trời là độc nhất và toàn vẹn (Giăng 14:6; 2 Ti-mô-thê 3:16-17).

2. Giữ Vững Quan Điểm Kinh Thánh Về Vật Chất Và Thân Thể: Tư tưởng coi thân thể/vật chất là xấu xa dẫn đến hai thái cực: khổ hạnh hành xác hoặc buông thả phóng túng (vì cho rằng chỉ có linh hồn mới quan trọng). Kinh Thánh dạy chúng ta tôn trọng thân thể như đền thờ của Đức Thánh Linh (1 Cô-rinh-tô 6:19-20) và sử dụng của cải vật chất như một công cụ quản lý cho vinh hiển Ngài, chứ không phải làm nô lệ cho nó (Ma-thi-ơ 6:19-21).

3. Bám Chặt Lấy Chúa Giê-xu Lịch Sử Và Sự Cứu Chuộc Khách Quan: Đức tin của chúng ta không đặt trên những cảm xúc mơ hồ hay "tri thức bí mật", mà đặt trên sự kiện lịch sử khả tín: Chúa Giê-xu Christ, Con Đức Chúa Trời, đã thành người thật, chết thật, và sống lại thật để cứu chúng ta (1 Cô-rinh-tô 15:3-8). Sự cứu rỗi là ân điển được nhận lãnh bởi đức tin, không phải thành quả của sự khổ hạnh hay tri thức đặc biệt.

4. Sống Đạo Đức Trong Ân Điển, Không Trong Sự Tự Cứu: Đời sống thánh khiết của Cơ Đốc nhân là kết quả của sự cứu rỗi và sự tể trị của Đức Thánh Linh, chứ không phải điều kiện để được cứu. Chúng ta được kêu gọi sống yêu thương, thánh sạch (1 Phi-e-rơ 1:15-16) từ một tấm lòng biết ơn vì đã được tha thứ, chứ không phải từ nỗ lực tự giải thoát linh hồn mình như trong Manhê giáo.

Manhê giáo đại diện cho một nỗ lực táo bạo nhưng thảm hại của con người trong việc giải quyết những vấn đề căn bản: thiện và ác, tinh thần và vật chất, sự cứu rỗi. Bằng cách thay thế Đức Chúa Trời chân thần duy nhất bằng hai thế lực đối nghịch vĩnh cửu, và thay thế Phúc Âm của thập tự giá bằng một lý thuyết phức tạp về ánh sáng bị giam cầm, nó đã đánh mất hoàn toàn chân lý cứu rỗi. Nghiên cứu về Manhê giáo nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc "ghi lòng tạc dạ" Lời Chúa (Phục Truyền 6:6), chống trả các giáo lý giả (1 Giăng 4:1), và luôn đặt trọn niềm tin vào Chúa Giê-xu Christ chịu đóng đinh và sống lại – nền tảng duy nhất, không thể lay chuyển của đức tin Cơ Đốc chân chính.

"Vả, nếu Tin Lành chúng tôi đã rao truyền còn bị che khuất, thì chỉ che khuất cho những kẻ hư mất, cho những kẻ chẳng tin, mà chúa đời nầy đã làm mù lòng họ, hầu cho họ không trông thấy sự vinh hiển chói lói của Tin Lành Đấng Christ, là ảnh tượng của Đức Chúa Trời." (2 Cô-rinh-tô 4:3-4).