Thánh Tôma Aquinô là ai?

Trong hành trình tìm hiểu lịch sử tư tưởng Cơ Đốc giáo, chúng ta không thể bỏ qua một nhân vật khổng lồ: Thánh Tôma Aquinô (1225-1274). Tuy nhiên, với tư cách là những tín hữu Tin Lành, chúng ta cần tiếp cận di sản của ông với một tinh thần phê phán dựa trên nền tảng Kinh Thánh, đặc biệt là nguyên lý “Chỉ Kinh Thánh” (Sola Scriptura) và “Chỉ bởi Ân điển, chỉ bởi Đức tin, chỉ bởi Đấng Christ” (Sola Gratia, Sola Fide, Solus Christus). Bài viết này sẽ khám phá cuộc đời, tư tưởng của Aquinô, đồng thời đối chiếu chúng với lẽ thật của Lời Chúa để rút ra những bài học quý giá cho đời sống đức tin của chúng ta ngày nay.

Thomas Aquinas sinh ra trong một gia đình quý tộc ở Ý. Trái với mong đợi của gia đình, ông gia nhập Dòng Đa Minh (một dòng tu khất thực), một quyết định khiến gia đình ông phản đối kịch liệt, thậm chí từng giam ông lại để ngăn cản. Sự kiên trì theo đuổi tiếng gọi của ông đã thể hiện một niềm tin cá nhân mạnh mẽ. Ông theo học và sau đó giảng dạy tại Đại học Paris, trung tâm trí tuệ của châu Âu thời bấy giờ. Tác phẩm đồ sộ nhất của ông là Summa Theologica (Tổng Luận Thần Học), một nỗ lực hệ thống hóa toàn bộ thần học và đạo đức học Cơ Đốc theo lối kinh viện.

Aquinô tìm cách hòa giải đức tin Cơ Đốc với triết học duy lý của Aristotle, một triết gia Hy Lạp vốn bị Giáo hội thời đó xem là nguy hiểm. Ông tin rằng lý trí (triết học tự nhiên) và mặc khải (Kinh Thánh) không thể mâu thuẫn nhau vì cùng đến từ một Đức Chúa Trời. Điều này dẫn đến một số học thuyết then chốt:

1. Năm Con Đường Chứng Minh Sự Hiện Hữu Của Đức Chúa Trời: Aquinô đưa ra năm lập luận dựa trên quan sát thế giới (như nguyên nhân đầu tiên, đấng thiết kế tối cao) để dẫn đến kết luận về Đức Chúa Trời. Trong khi Kinh Thánh không cố gắng chứng minh Đức Chúa Trời theo cách này, mà mặc nhiên công bố sự hiện hữu của Ngài: “Ban đầu Đức Chúa Trời dựng nên trời đất” (Sáng Thế Ký 1:1). Sứ đồ Phao-lô cũng khẳng định: “Vì điều chi có thể biết được về Đức Chúa Trời thì đã trình bày ra cho họ, Đức Chúa Trời đã tỏ điều đó cho họ rồi, – những sự trọn lành của Ngài mắt không thấy được, tức là quyền phép đời đời và bổn tánh Ngài, – thì từ buổi sáng thế vẫn sờ sờ như mắt xem thấy, khi người ta xem xét công việc của Ngài” (Rô-ma 1:19-20). Lý trí có thể dẫn con người đến nhận thức về một Đấng Tạo Hóa, nhưng chỉ có Lời Chúa và Đức Thánh Linh mới mặc khải cho chúng ta về Đức Chúa Trời là Cha yêu thương và Chúa Giê-xu Christ là Cứu Chúa.

2. Bản Chất Của Sự Cứu Rỗi: Đây là điểm khác biệt căn bản nhất giữa thần học của Aquinô và nền tảng Tin Lành. Aquinô, trong khuôn khổ thần học Công giáo thời đó, dạy về “ân điển thêm sức” (grace infused). Theo đó, ân điển Chúa được “rót vào” linh hồn con người để chữa lành và nâng cao bản tính tự nhiên, giúp con người có khả năng thực hiện những việc lành xứng đáng để được xưng công bình. Sự cứu rỗi là sự hợp tác giữa ân điển Chúa và ý chí tự do của con người.

Tuy nhiên, Kinh Thánh dạy một lẽ thật hoàn toàn khác về sự xưng công bình. Từ ngữ Hy Lạp cho “xưng công bình” là dikaioō, mang nghĩa “tuyên bố là công bình”, chứ không phải “làm cho trở nên công bình” từ bên trong. Sứ đồ Phao-lô tuyên bố rõ ràng: “Vì chúng ta kể rằng người ta được xưng công bình bởi đức tin, chớ không bởi việc làm theo luật pháp” (Rô-ma 3:28). Và: “Ấy là nhờ ân điển, bởi đức tin, mà anh em được cứu, điều đó không phải đến từ anh em, bèn là sự ban cho của Đức Chúa Trời. Ấy chẳng phải bởi việc làm đâu, hầu cho không ai khoe mình” (Ê-phê-sô 2:8-9). Ân điển của Đức Chúa Trời không phải là một “chất liệu” được truyền vào để chúng ta tự làm nên công đức, mà là sự ban cho nhưng không (unmerited favor) của Ngài, mà chúng ta nhận lãnh duy nhất bởi đức tin nơi công lao cứu chuộc trọn vẹn của Chúa Giê-xu Christ trên thập tự giá.

3. Thuyết Bù Thường (Satisfaction Theory) Về Sự Chuộc Tội: Aquinô đã phát triển lý thuyết của Anselm về sự chuộc tội. Ông dạy rằng sự vâng phục và chịu khổ của Đấng Christ là một công đức vô hạn, tạo nên một “kho tàng công đức” (Treasury of Merit) mà Giáo hội có quyền phân phối qua các bí tích. Điều này trở thành nền tảng thần học cho học thuyết về Luyện ngục và việc ban ân xá.

Kinh Thánh hoàn toàn không dạy về một “kho tàng công đức” do Giáo hội quản lý. Thay vào đó, Kinh Thánh dạy về sự thay thế hoàn toàn và trọn vẹn của Đấng Christ. Chúa Giê-xu phán: “Ấy là huyết ta, huyết của sự giao ước đổ ra cho nhiều người được tha tội” (Ma-thi-ơ 26:28). Sứ đồ Giăng viết: “Ngài là vật chuộc tội lỗi chúng ta, không những vì tội lỗi chúng ta thôi đâu, mà cũng vì tội lỗi cả thế gian nữa” (1 Giăng 2:2). Từ Hy Lạp hilasmos (vật chuộc tội) ở đây nói lên một sự chuộc tội đầy đủ, hoàn tất một lần đủ cả. Chúa Giê-xu tuyên bố trên thập tự giá: “Mọi sự đã được trọn” (Giăng 19:30). Công lao cứu chuộc thuộc trọn vẹn về Ngài, và được áp dụng cho người tin cách cá nhân bởi đức tin, chứ không qua một hệ thống bí tích hay công đức tích lũy.

Việc nghiên cứu về Aquinô không chỉ là tìm hiểu lịch sử, mà còn giúp chúng ta củng cố nền tảng đức tin và rút ra những bài học thực tiễn:

1. Trung Tâm Là Đấng Christ, Không Phải Lý Trí Con Người: Aquinô đề cao lý trí. Nhưng sự khôn ngoan thật bắt đầu từ sự kính sợ Đức Giê-hô-va (Châm Ngôn 9:10). Chúng ta được kêu gọi để “phục hồi lại tâm trí mình” (Rô-ma 12:2) bằng Lời Chúa, chứ không xây dựng đức tin mình trên các hệ thống triết học phức tạp của con người. Mọi sự suy tư, thần học đều phải quy phục Đấng Christ (2 Cô-rinh-tô 10:5).

2. Giữ Vững Lẽ Thật Về Ân Điển Thuần Túy: Lịch sử cho thấy giáo lý về sự cứu rỗi bởi công đức rất dễ len lỏi vào Hội Thánh. Bài học từ Aquinô nhắc nhở chúng ta phải cảnh giác, luôn kiểm nghiệm mọi giáo lý bằng Kinh Thánh. Hãy luôn hát và tin vào lời của bài thánh ca: “Ân điển lạ lùng! Tiếng hát êm dịu! Cứu kẻ hư mất như tôi!”. Sự cứu rỗi là món quà nhưng không, chúng ta chỉ có thể nhận lãnh với đôi tay trống rỗng của đức tin.

3. Sự Vâng Phục Xuất Phát Từ Lòng Biết Ơn: Aquinô nói nhiều về luật pháp tự nhiên và luật thần thượng. Là tín hữu Tin Lành, chúng ta biết rằng “Đấng Christ đã chuộc chúng ta khỏi sự rủa sả của luật pháp” (Ga-la-ti 3:13). Động lực cho đời sống vâng phục và thánh khiết của chúng ta không phải là để kiếm được sự cứu rỗi, mà là để đáp lại tình yêu và ân điển mà chúng ta đã nhận được. “Vì anh em đã được chuộc bằng giá cao rồi, vậy hãy lấy thân thể mình làm sáng danh Đức Chúa Trời” (1 Cô-rinh-tô 6:20).

4. Tận Dụng Trí Tuệ Để Phục Vụ Chúa: Dù không đồng ý với nhiều kết luận thần học của Aquinô, chúng ta có thể học từ ông tinh thần nghiêm túc, siêng năng nghiên cứu và khao khát hiểu biết về Đức Chúa Trời. Chúng ta được kêu gọi hãy hết lòng, hết linh hồn, hết trí khôn, hết sức mà kính mến Chúa (Mác 12:30). Việc học hỏi Lời Chúa cách sâu nhiệm là một phần của sự thờ phượng.

Thánh Tôma Aquinô là một nhà tư tưởng khổng lồ, một người hết lòng tìm kiếm Chúa với tất cả trí tuệ của mình. Tuy nhiên, Cải Chánh Tin Lành thế kỷ 16 đã phải đứng lên để phục hồi lại lẽ thật trọng tâm của Phúc Âm mà hệ thống thần học kinh viện, với đại diện là Aquinô, đã phần nào che khuất: Con người được xưng công bình trước mặt Đức Chúa Trời chỉ bởi ân điển, chỉ bởi đức tin, và chỉ bởi Đấng Christ. Là những tín hữu Tin Lành, chúng ta trân trọng di sản lịch sử nhưng luôn đặt mọi sự dưới thẩm quyền tối cao của Kinh Thánh. Chúng ta không tìm kiếm sự cứu rỗi trong các hệ thống triết lý hay công đức tích lũy, mà chỉ tin cậy nơi thập tự giá của Chúa Giê-xu, nơi ân điển diệu kỳ và đầy đủ của Ngài. Hãy để đời sống chúng ta là một bài ca tôn vinh ân điển đó, với lòng biết ơn sâu xa và đức tin đơn sơ nơi Cứu Chúa duy nhất của chúng ta.