Tại sao có nhiều tà thuyết về Chúa Ba Ngôi như vậy?

Giáo lý Chúa Ba Ngôi (Trinity) là một trong những chân lý nền tảng và cao trọng nhất của đức tin Cơ Đốc, đồng thời cũng là một trong những giáo lý bị tấn công, bóp méo và chối bỏ nhiều nhất trong suốt lịch sử Hội Thánh. Sự hiện diện của vô số tà thuyết xung quanh Đức Chúa Trời Ba Ngôi không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên, nhưng bắt nguồn từ những nguyên nhân sâu xa thuộc về bản chất của chân lý, sự giới hạn của trí óc con người, và cuộc chiến thuộc linh chống lại chính Đức Chúa Trời của chân lý. Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu khảo sát các nguyên nhân đằng sau sự bùng nổ của các tà thuyết về Chúa Ba Ngôi, dựa trên nền tảng Kinh Thánh, bối cảnh lịch sử và ứng dụng thực tiễn cho đời sống đức tin của Cơ Đốc nhân ngày nay.

Trước khi tìm hiểu về các tà thuyết, chúng ta cần tái khẳng định chân lý Kinh Thánh. Kinh Thánh dạy rõ ràng về một Đức Chúa Trời duy nhất (Phục Truyền 6:4; Ê-sai 44:6), đồng thời mặc khải Ba Ngôi Vị Thần Linh phân biệt: Cha, Con (Ngôi Lời), và Thánh Linh. Sự hiệp nhất này không phải là “một Chúa mang ba mặt nạ” (Thuyết Một Ngôi – Modalism), cũng không phải “ba vị thần riêng biệt” (Thuyết Ba Thần – Tritheism), nhưng là một bản thể (ousia/οὐσία) thần linh duy nhất hiện hữu trong ba Ngôi Vị (hypostases/ὑποστάσεις) phân biệt nhưng đồng đẳng và đồng vĩnh cửu.

• Chúa Cha được nhận biết là Đức Chúa Trời (Giăng 6:27; 1 Phi-e-rơ 1:2).
• Chúa Con (Giê-xu Christ) được tuyên xưng là Đức Chúa Trời (Giăng 1:1, 14; Rô-ma 9:5; Tít 2:13) và đồng đẳng với Cha (Phi-líp 2:6).
• Chúa Thánh Linh được nhận biết là Đức Chúa Trời (Công vụ 5:3-4) và có các thuộc tính thần linh (1 Cô-rinh-tô 2:10-11).

Ba Ngôi cùng tham gia vào công cuộc cứu chuộc: Cha định kế hoạch (Ê-phê-sô 1:3-6), Con thực hiện (Ê-phê-sô 1:7-12), và Thánh Linh ứng dụng (Ê-phê-sô 1:13-14). Đây là một mầu nhiệm (mystērion/μυστήριον) vượt quá trí hiểu hoàn toàn của con người. Sự giới hạn này của lý trí tội lỗi chính là mảnh đất màu mỡ đầu tiên cho tà thuyết đâm chồi.

Các tà thuyết về Chúa Ba Ngôi thường nảy sinh từ việc cố gắng giải thích mầu nhiệm này bằng những hệ thống triết học hoặc lý trí thuần túy của con người, thay vì đầu phục Lời mặc khải của Đức Chúa Trời.

Con người luôn tìm cách “hệ thống hóa” và “làm phẳng” những điều siêu việt để phù hợp với logic nhị nguyên của mình. Kinh Thánh trình bày những chân lý căng thẳng (tension) mà lý trí tự nhiên thấy nghịch lý: Một Đức Chúa Trời duy nhất trong Ba Ngôi Vị. Thay vì chấp nhận sự căng thẳng thần học này như một phần của mặc khải, nhiều người đã chọn một trong hai thái cực:

- Nhấn mạnh tuyệt đối sự hiệp nhất, phủ nhận sự phân biệt của Ba Ngôi: Dẫn đến các tà thuyết như Thuyết Một Ngôi (Modalism/Sabellianism) (cho rằng Cha, Con, Thánh Linh chỉ là ba “phương thức” hay “vai diễn” khác nhau của một Ngôi Vị duy nhất). Thuyết này vi phạm sự tương giao giữa các Ngôi Vị được bày tỏ trong Kinh Thánh (như khi Chúa Con cầu nguyện với Chúa Cha – Giăng 17).

- Nhấn mạnh tuyệt đối sự phân biệt, phủ nhận sự hiệp nhất về bản thể: Dẫn đến các tà thuyết như Thuyết Ba Thần (Tritheism) hoặc các hình thức thứ bậc chủ nghĩa (Subordinationism) cực đoan, xem Chúa Con và Thánh Linh là những “thần” thấp kém hơn hoặc được tạo dựng. Đỉnh điểm lịch sử là Thuyết Arian (thế kỷ thứ 4), dạy rằng “đã có lúc Con không tồn tại” và Ngài là tạo vật đầu tiên và cao nhất của Đức Chúa Trời. Hội đồng Nicêa (325 SCN) đã dùng từ Hy Lạp “homousios” (đồng bản thể) để khẳng định thần tính đầy đủ của Chúa Con, bác bỏ Arian.

Nhiều tà thuyết là kết quả của việc “pha trộn” chân lý Kinh Thánh với các hệ tư tưởng đương thời. Chẳng hạn:

- Chủ nghĩa Duy Lý Hy Lạp: Triết lý Hy Lạp đề cao Đấng Tối Cao là một “Đơn Nguyên” (Monad) tuyệt đối, xa cách, bất biến. Việc một “Đấng Tối Cao” lại có thể trở nên người phàm, chịu đau khổ và chết (như Chúa Giê-xu) là điều không thể chấp nhận được. Điều này thúc đẩy Thuyết Ngộ Đạo (Gnosticism) sớm (thế kỷ 1-2) phủ nhận nhân tính thật của Chúa Giê-xu (tức phủ nhận Ngôi Con thật), và các thuyết như Thuyết Thuộc Linh Chủ Nghĩa (Docetism) cho rằng thân thể Ngài chỉ là ảo ảnh.

- Ảnh Hưởng Đa Thần Giáo: Trong một thế giới quen với nhiều thần, một số người dễ rơi vào Thuyết Ba Thần, xem Ba Ngôi như ba vị thần trong một “hội đồng thần linh”.

Nhiều tà thuyết nảy sinh từ việc giải nghĩa sai lạc một số phân đoạn Kinh Thánh:

- Giăng 1:1: “Ngôi Lời... Ngôi Lời là Đức Chúa Trời.” Các nhóm như Nhân Chứng Giê-hô-va dịch sai thành “Ngôi Lời là một vị thần” (a god) để phủ nhận thần tính đầy đủ của Chúa Con.

- Cô-lô-se 1:15: “Đấng... là trưởng tử trong mọi vật dựng nên.” Từ “trưởng tử” (prōtotokos/πρωτότοκος) nói về địa vị tối cao và quyền cai trị của Chúa Christ (xem Thi Thiên 89:27), không phải thứ tự tạo dựng. Nhưng thuyết Arian lại dùng câu này để “chứng minh” Chúa Con là tạo vật.

- Châm Ngôn 8:22: “Đức Giê-hô-va đã có ta [sự khôn ngoan] khi Ngài khởi công tạo hóa.” Một số dùng cách giải nghĩa ngụy biện, đồng nhất “sự khôn ngoan” với Chúa Con, rồi kết luận Ngài “được dựng nên”.

Đây là nguyên nhân cốt lõi nhất, được Kinh Thánh cảnh báo. Sa-tan, kẻ “là cha sự nói dối” (Giăng 8:44), luôn tìm cách làm sai lệch hình ảnh của Đức Chúa Trời và phá hủy công trình cứu chuộc của Ngài.

“Hãy yêu thương, vì có nhiều giáo sư giả đã hiện ra trong thế gian... Nầy, ấy là về sự đó mà chúng tôi đã báo trước cho anh em. Vậy nếu họ nói với anh em rằng: Kìa, Đấng Christ ở trong đồng vắng, thì đừng đi đến; kìa, Ngài ở trong nhà, thì đừng tin. Vì như chớp từ phương đông lòe ra, cho đến phương tây, thì sự Con người đến cũng sẽ như vậy.” (2 Giăng 1:7; Ma-thi-ơ 24:23-27).

Tà thuyết về Chúa Ba Ngôi chính là một cuộc tấn công vào trung tâm của sự cứu rỗi.

- Nếu Chúa Con không hoàn toàn là Đức Chúa Trời, thì sự chết của Ngài không có giá trị vô hạn để chuộc tội cho cả nhân loại (Công vụ 20:28; Hê-bơ-rơ 9:14). Chỉ huyết của một Đấng Thần-Nhân mới có giá trị đời đời.

- Nếu Chúa Con không hoàn toàn là người, thì Ngài không thể đại diện cho loài người và chịu chết thay chúng ta (Hê-bơ-rơ 2:14-17).

- Nếu Chúa Thánh Linh không phải là Đức Chúa Trời, thì Ngài không có quyền năng để tái sinh, thánh hóa và bảo đảm sự cứu rỗi cho chúng ta (Giăng 3:5-6; Rô-ma 8:11).

Do đó, mỗi tà thuyết về Ba Ngôi, dù vô tình hay cố ý, đều làm suy yếu hoặc phá hủy Phúc Âm. Sa-tan không cần chúng ta phủ nhận hoàn toàn Chúa Giê-xu; hắn chỉ cần chúng ta tin vào một “Chúa Giê-xu” khác, một “thần” khác (2 Cô-rinh-tô 11:4).

Trước thực trạng nhiều tà thuyết, Cơ Đốc nhân không nên hoang mang hay thụ động, nhưng cần trang bị và sống với chân lý cách vững vàng.

Chúng ta phải biết Lời Chúa đủ để nhận ra tiếng Ngài và phân biệt với tiếng lạ. “Cả Kinh Thánh đều là bởi Đức Chúa Trời soi dẫn, có ích cho sự dạy dỗ, bẻ trách, sửa trị, dạy người trong sự công bình” (2 Ti-mô-thê 3:16). Cần nghiên cứu Kinh Thánh một cách có hệ thống, tôn trọng toàn bộ ý nghĩa, không cắt xén hay tách rời câu để xây dựng giáo lý riêng.

Những bản tín điều lịch sử như Tín Điều Các Sứ Đồ, Tín Điều Nicene không có thẩm quyền ngang với Kinh Thánh, nhưng chúng là những “bản đồ” đáng tin cậy, được đúc kết từ các cuộc chiến đấu thuộc linh của Hội Thánh đầu tiên để bảo vệ chân lý khỏi các tà thuyết cụ thể. Việc hiểu và thuộc những lời tín ngưỡng này giúp chúng ta có một “hệ thống miễn dịch” thần học vững chắc.

Chân lý về Ba Ngôi không chỉ để tranh luận, mà để kinh nghiệm và thờ phượng. Chúng ta được kêu gọi vào mối tương giao của chính Ba Ngôi (1 Giăng 1:3). Đời sống cầu nguyện của chúng ta nên phản ánh điều này: Qua Chúa Con, nhờ Chúa Thánh Linh, chúng ta đến với Chúa Cha (Ê-phê-sô 2:18). Một đời sống cầu nguyện, thờ phượng và vâng phục Lời Chúa sẽ làm cho chân lý trở nên sống động và giữ chúng ta gần với Ngài.

Đối với những người lầm lạc do thiếu hiểu biết, chúng ta cần “lấy lòng mềm mại mà dắt đưa” (Ga-la-ti 6:1). Nhưng đối với những giáo sư giả cố ý bóp méo chân lý nền tảng về Đấng Christ, chúng ta phải “chống trả, vì đức tin... chỉ truyền cho các thánh đồ một lần đủ cả” (Giu-đe 1:3). Không được thỏa hiệp vì “tình yêu thương” giả tạo. Tình yêu thương chân thật vui thích về lẽ thật (1 Cô-rinh-tô 13:6).

Sự tồn tại của nhiều tà thuyết về Chúa Ba Ngôi là lời nhắc nhở nghiêm túc về tính chất nghiêm trọng của chân lý và sự khẩn thiết của trận chiến thuộc linh. Chúng bắt nguồn từ sự nổi loạn của lý trí con người muốn hạ Đức Chúa Trời xuống ngang tầm mình, từ sự xâm nhập của các hệ tư tưởng ngoại lai, và trên hết, từ âm mưu của kẻ thù hòng đánh cắp hoặc làm méo mó Phúc Âm cứu rỗi.

Tuy nhiên, chân lý về Chúa Ba Ngôi – một Đức Chúa Trời duy nhất trong Ba Ngôi Vị yêu thương, hiệp nhất và cứu chuộc – vẫn sừng sững như tảng đá vững chắc qua mọi thời đại. Là con cái Đức Chúa Trời, chúng ta được kêu gọi không chỉ tin nhận chân lý này, mà còn phải gìn giữ, bảo vệ, sống với nó và rao truyền nó cho thế hệ sau. Hãy vững lòng, vì chính Ba Ngôi Đức Chúa Trời – Cha, Con và Thánh Linh – đang ở cùng và gìn giữ chúng ta trong lẽ thật (Giăng 16:13; 1 Phi-e-rơ 1:2).