Sự Qua Đời Của Ti-mô-thê: Khảo Cứu Từ Kinh Thánh Và Truyền Thống Hội Thánh
Trong hành trình truyền giáo đầy sóng gió của sứ đồ Phao-lô, hình ảnh Ti-mô-thê nổi lên như một người con thuộc linh trung tín, một cộng sự đắc lực và là một lãnh đạo trẻ được trao gánh nặng lớn. Tuy nhiên, Kinh Thánh Tân Ước không ghi lại một cách tường minh về những ngày cuối cùng hay cách thức qua đời của ông. Điều này mở ra một chủ đề nghiên cứu thú vị, đòi hỏi chúng ta phải ghép nối những manh mối từ Kinh Thánh, xem xét các nguồn sử liệu Hội Thánh đầu tiên (Early Church History), và rút ra những bài học thuộc linh sâu sắc về một đời sống phục vụ trọn vẹn cho Đấng Christ.
Trước khi đi vào câu hỏi về sự qua đời, chúng ta cần ôn lại chân dung Ti-mô-thê được phác họa trong Kinh Thánh. Ông là con của một người mẹ Do Thái tin kính tên là Ơ-nít (Eunice) và người cha ngoại bang (Công vụ 16:1). Đức tin chân thật trước đã ở trong lòng bà ngoại Lô-ít và mẹ ông, rồi đến ông (2 Ti-mô-thê 1:5). Phao-lô gọi ông là "con thật của ta trong đức tin" (1 Ti-mô-thê 1:2) và "con rất yêu dấu" (2 Ti-mô-thê 1:2).
Ông được Hội Thánh tại Lít-trơ và Y-cô-ni chứng nhận (Công vụ 16:2), và trở thành bạn đồng hành thân tín của Phao-lô trong nhiều hành trình truyền giáo. Đặc biệt, Phao-lô đã giao phó cho chàng trai trẻ này trọng trách lãnh đạo Hội Thánh tại Ê-phê-sô – một trung tâm then chốt nhưng đầy thách thức (1 Ti-mô-thê 1:3). Hai thư tín Phao-lô gửi cho Ti-mô-thê (1 & 2 Ti-mô-thê) là bức tranh sống động về những trăn trở, khuyên bảo, và cả lời cảnh báo nghiêm túc dành cho một mục sư trẻ.
Để suy luận về giai đoạn cuối đời của Ti-mô-thê, chúng ta cần chú ý đến những đoạn Kinh Thánh có thể là những ghi chép muộn nhất về ông:
1. Thư thứ hai gửi cho Ti-mô-thê: Đây được xem là bức thư cuối cùng của Phao-lô, viết từ trong ngục tù ở La Mã, ngay trước khi ông bị xử tử. Trong thư, Phao-lô bày tỏ sự cô đơn và kêu gọi Ti-mô-thê: "Hãy cố gắng đến cùng ta cho kíp... Khi ta sang thành Trô-ách giảng đạo, thì đã để áo choàng tại nhà Ca-bút rồi; con hãy đem nó về với những quyển sách, nhứt là những sách bằng da" (2 Ti-mô-thê 4:9,13). Phao-lô cũng khích lệ Ti-mô-thê hãy đến và chia sẻ sự chịu khổ với ông như một người lính giỏi của Đấng Christ (2 Ti-mô-thê 2:3). Giọng điệu khẩn thiết này cho thấy Ti-mô-thê vẫn đang hoạt động, có lẽ vẫn tại Ê-phê-sô, và có khả năng đã đến La Mã để gặp Phao-lô lần cuối.
2. Thư gửi cho người Hê-bơ-rơ: Tác giả thư Hê-bơ-rơ có viết một lời kết liên quan đến Ti-mô-thê: "Hãy biết rằng anh em Ti-mô-thê đã được thả ra; nếu người đến sớm, tôi sẽ cùng người đi thăm anh em." (Hê-bơ-rơ 13:23). Điều này chỉ ra hai khả năng: (1) Ti-mô-thê đã từng bị bắt giam (có lẽ trong lúc thi hành chức vụ), và (2) sau khi được thả, ông vẫn đang trên đường đi đâu đó và có kế hoạch gặp tác giả thư Hê-bơ-rơ. Đây là một trong những ghi chép muộn màng nhất trong Tân Ước về Ti-mô-thê, cho thấy ông vẫn tích cực phục vụ và chịu khổ vì Phúc Âm sau khi Phao-lô qua đời.
Vì Kinh Thánh không ghi rõ, chúng ta phải nhìn vào các nguồn lịch sử đáng tin cậy bên ngoài Kinh Thánh. Nguồn quan trọng nhất là Eusebius, Giám mục thành Caesarea (khoảng 260-340 S.C.), người được xem là "Cha đẻ của Lịch sử Hội Thánh". Trong tác phẩm Historia Ecclesiastica (Lịch sử Giáo hội), ông đã ghi lại truyền thống được lưu truyền về các sứ đồ.
Eusebius trích dẫn từ một nguồn trước đó là Dionysius, Giám mục thành Corinth (khoảng 170 S.C.), viết rằng: "Phao-lô đã chịu tử đạo... và cũng vậy, Ti-mô-thê đã làm chứng (tử đạo) tại Ê-phê-sô." (Hist. Eccl. 3.4.5).
Truyền thống phổ biến nhất được kể lại như sau: Sau nhiều năm làm giám mục tại Ê-phê-sô, vào khoảng năm 97 S.C. (dưới thời Hoàng đế La Mã Nerva hoặc Domitian), Ti-mô-thê đã tử đạo vì phản đối một lễ hội thờ lạy thần tượng ngoại giáo. Cụ thể, người Ê-phê-sô tổ chức một lễ hội gọi là "Katagogia" hay "Gamionia," liên quan đến việc rước tượng thần và các nghi thức không đạo đức. Ti-mô-thê, với tư cách là lãnh đạo Hội Thánh, đã đứng ra can ngăn đám đông, kêu gọi họ từ bỏ sự thờ lạy hư không và quay về với Đức Chúa Trời chân thật. Điều này khiến đám đông nổi giận. Họ dùng gậy gộc đánh ông một cách dã man. Ti-mô-thê bị thương nặng và qua đời vài ngày sau đó vì những vết thương ấy.
Một số nguồn truyền thuyết khác nói rằng ông bị ném đá, nhưng chi tiết bị đánh bằng gậy là phổ biến hơn. Di hài của ông được cho là sau đó được đưa về Constantinople (nay là Istanbul) vào thế kỷ thứ 4.
Dù chi tiết lịch sử có thể có những biến thể, nhưng bức tranh tổng thể là rõ ràng: Ti-mô-thê sống trung tín và chết trung tín. Ông đã hoàn thành chặng đường, giữ vững đức tin (2 Ti-mô-thê 4:7 – dù câu này Phao-lô nói về mình, nhưng cũng là hình mẫu ông để lại cho Ti-mô-thê). Từ đó, chúng ta rút ra nhiều bài học quý báu:
1. Sự Trung Tín Trong Chức Vụ Bền Bỉ: Ti-mô-thê không phải là một nhân vật gây chấn động như Phao-lô hay Phi-e-rơ. Ông có thể hay bị bệnh (1 Ti-mô-thê 5:23), có lúc nhút nhát (2 Ti-mô-thê 1:7), nhưng ông kiên trì. Ông không từ bỏ chức vụ được giao tại Ê-phê-sô, một thành phố đầy cám dỗ và tà giáo. Sự qua đời của ông, theo truyền thống, chính là hệ quả của sự trung tín đó – ông không thể im lặng trước sự thờ lạy sai trái. Bài học cho chúng ta là sự trung thành trong những công việc thầm lặng, lâu dài, đôi khi đơn độc.
2. Lòng Can Đảm Đến Cuối Cùng: Từ một thanh niên có phần rụt rè ("đừng ai khinh con vì trẻ tuổi" - 1 Ti-mô-thê 4:12), Ti-mô-thê đã trưởng thành thành một người đàn ông của Đức Chúa Trời, sẵn sàng đối mặt với sự chống đối và cả cái chết. Điều này làm ứng nghiệm lời Phao-lô khuyên: "Vì Đức Chúa Trời chẳng ban cho chúng ta tâm thần nhút nhát, bèn là tâm thần mạnh mẽ, có tình thương yêu và dè giữ." (2 Ti-mô-thê 1:7). Can đảm không phải là không sợ hãi, mà là vâng lời Chúa dẫu có sợ hãi.
3. Di Sản Của Một Đời Sống Được Dạy Dỗ Và Dạy Lại: Ti-mô-thê là sản phẩm của một dòng dõi đức tin (2 Ti-mô-thê 1:5) và sự dạy dỗ tận tình của Phao-lô. Đến lượt mình, ông được giao nhiệm vụ: "Những điều con đã nghe nơi ta ở trước mặt nhiều người chứng, hãy giao phó cho mấy người trung thành, cũng có tài dạy dỗ kẻ khác." (2 Ti-mô-thê 2:2). Sự kiên cường của Hội Thánh đầu tiên được xây dựng trên nền tảng này. Cái chết của ông không chấm dứt công việc, vì những "người trung thành" mà ông đã dạy dỗ sẽ tiếp tục.
Làm thế nào chúng ta có thể sống theo gương Ti-mô-thê trong thế kỷ 21?
1. Sống Trung Tín Trong Vai Trò Được Giao: Dù bạn là mục sư, giáo viên Trường Chúa Nhật, nhân viên văn phòng hay phụ huynh, hãy trung tín với nhiệm vụ Chúa đặt để. Sự vĩ đại trong vương quốc Đức Chúa Trời thường được đo bằng sự trung tín, không phải bằng sự nổi tiếng (Ma-thi-ơ 25:21).
2. Nuôi Dưỡng Lòng Can Đảm Thuộc Linh: Chúng ta có thể không đối mặt với tử đạo, nhưng vẫn cần can đảm để sống đạo đức giữa một thế hệ gian tà, can đảm để nói về Chúa cho bạn bè, can đảm để từ chối những thỏa hiệp. Hãy cầu xin Chúa ban cho tâm thần mạnh mẽ mỗi ngày.
3. Đầu Tư Vào Thế Hệ Kế Tiếp: Hãy noi gương Phao-lô với Ti-mô-thê, và Ti-mô-thê với những người trung thành. Tìm kiếm và dạy dỗ những người trẻ, truyền lại cho họ lẽ thật của Phúc Âm và kinh nghiệm sống đức tin. Di sản thuộc linh của bạn sẽ sống mãi qua đời sống của những người bạn dạy dỗ.
4. Sẵn Sàng Chịu Khổ Vì Sự Công Bình: "Phước cho những kẻ chịu bắt bớ vì sự công bình" (Ma-thi-ơ 5:10). Sự chống đối vì lẽ thật là điều không thể tránh khỏi. Hãy xem đó như một đặc ân và một dấu hiệu cho thấy chúng ta đang đứng về phía Chúa.
Tóm lại, dù Kinh Thánh không ghi chép rõ ràng, nhưng qua những manh mối trong Tân Ước và truyền thống lịch sử đáng tin cậy của Hội Thánh đầu tiên, chúng ta có thể tin rằng Ti-mô-thê – người con thuộc linh trung tín của Phao-lô – đã sống một cuộc đời phục vụ Chúa cách nhiệt thành tại Ê-phê-sô và cuối cùng đã đổ huyết ra vì đức tin nơi Đấng Christ, hoàn thành chức vụ tử đạo của mình. Cuộc đời ông không kết thúc trong bí ẩn, mà trong sự vinh hiển của một người đã "đánh trận tốt lành" và "giữ vững đức tin".
Cuộc đời Ti-mô-thê thách thức mỗi chúng ta: Liệu chúng ta có đang sống một đời sống trung tín đến mức sẵn sàng giữ vững lẽ thật cho đến hơi thở cuối cùng không? Ước mong chúng ta, như Ti-mô-thê, có thể nói với thế hệ mình về Chúa Giê-xu Christ với lòng can đảm, tình yêu thương và sự dè giữ, cho dù phải trả giá nào đi nữa. A-men.