Định mệnh là gì? Thuyết quyết định là gì?

Trong dòng chảy của tư tưởng nhân loại, hai khái niệm “định mệnh” (fate/destiny) và “thuyết quyết định” (determinism) luôn là những chủ đề tranh luận sôi nổi, từ triết học Hy Lạp cổ đại cho đến các hệ tư tưởng hiện đại. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta phải đối diện với những câu hỏi then chốt: Cuộc đời con người có phải đã được an bài sẵn một cách máy móc không? Ý chí tự do của con người đóng vai trò gì trước sự chủ tể tuyệt đối của Đức Chúa Trời? Bài nghiên cứu này sẽ khảo sát chuyên sâu hai khái niệm này dưới ánh sáng của Lời Đức Chúa Trời, phân tích ý nghĩa thần học về sự tiền định (predestination) và sự chủ tể (sovereignty) của Ngài, đồng thời đối chiếu với trách nhiệm cá nhân của con người.

1. Định Mệnh (Fate/Destiny): Khái niệm này thường gắn liền với các tôn giáo và triết lý ngoại giáo, đặc biệt là trong thần thoại Hy Lạp. “Định mệnh” (tiếng Hy Lạp: heimarmenē, μοῖρα) được xem như một quyền lực vô hình, tối thượng và bất khả kháng, đã an bài sẵn mọi sự kiện, vận mệnh của con người và vũ trụ. Con người trong quan niệm này thường bất lực, là những con rối trong tay các thế lực siêu nhiên, và không có cách nào thoát khỏi “số phận” đã được định đoạt, dù là tốt hay xấu. Điều này dẫn đến một thế giới quan bi quan, thụ động.

2. Thuyết Quyết Định (Determinism): Đây là một học thuyết triết học khẳng định rằng mọi sự kiện, bao gồm cả quyết định và hành động của con người, đều là kết quả tất yếu của những nguyên nhân đã tồn tại trước đó. Trong thuyết quyết định cứng rắn, ý chí tự do chỉ là một ảo tưởng. Mọi thứ đã được “lập trình” bởi các định luật vật lý, hóa học, sinh học, môi trường và di truyền. Quan điểm này hoàn toàn loại bỏ yếu tố đạo đức và trách nhiệm cá nhân, vì con người không thực sự có sự lựa chọn.

Cả hai quan điểm trên, ở mức độ cực đoan, đều mâu thuẫn với sự mặc khải của Kinh Thánh về một Đức Chúa Trời có nhân cách, thánh khiết, yêu thương, và về con người được tạo dựng theo hình ảnh Ngài với khả năng lựa chọn có trách nhiệm.

Kinh Thánh không dạy về một “định mệnh” mù quáng, mà bày tỏ về sự chủ tể tuyệt đối (absolute sovereignty) và kế hoạch khôn ngoan, yêu thương của Đức Chúa Trời. Ngài không phải là một “thế lực vô danh”, mà là Cha Thiên Thượng, Đấng Tạo Hóa và Cứu Chúa.

1. Sự Chủ Tể Trong Công Cuộc Sáng Tạo và Lịch Sử:
“Vì muôn vật đều là từ Ngài, bởi Ngài, và hướng về Ngài. Vinh hiển cho Ngài đời đời, vô cùng! A-men.” (Rô-ma 11:36). Mọi sự hiện hữu đều bởi ý chỉ và quyền năng của Đức Chúa Trời. Ngài định liệu các dân tộc và thời đại: “Ngài đã làm ra muôn dân ở trên khắp mặt đất,… Ngài đã định trước thì giờ đời người ta và giới hạn chỗ ở của họ” (Công vụ 17:26). Tiếng Hy Lạp được dùng cho “định trước” là prostassō (προστάσσω), có nghĩa là “ra lệnh, sắp đặt, quy định”. Điều này khẳng định quyền cai trị tối thượng của Đức Chúa Trời trên lịch sử nhân loại.

2. Sự Tiền Định Trong Sự Cứu Rỗi – Trọng Tâm Của Sự Mặc Khải: Đây là điểm then chốt phân biệt đức tin Cơ Đốc với các thuyết định mệnh. Sự tiền định (predestination) trong Kinh Thánh tập trung vào kế hoạch cứu rỗi qua Chúa Cứu Thế Giê-xu, chứ không phải một kế hoạch máy móc cho từng chi tiết nhỏ nhặt trong đời sống.

• Ê-phê-sô 1:4-5: “Trước khi sáng thế, Ngài đã chọn chúng ta trong Đấng Christ, đặng chúng ta được nên thánh không chỗ trách được trước mặt Ngài. Trong sự thương yêu, Ngài đã tự ý định trước đặng lấy chúng ta làm con nuôi của Ngài bởi Đức Chúa Jêsus Christ, theo ý tốt của Ngài.”
  Từ “định trước” trong câu 5 là proorizō (προορίζω) trong tiếng Hy Lạp, nghĩa là “định trước, quyết định từ trước, chỉ định”. Hành động này xuất phát từ tình yêu thương (agapē) và ý chỉ tốt lành (eudokia) của Ngài. Mục đích là để chúng ta trở nên thánh khiết và trở thành con cái Ngài.
• Rô-ma 8:29-30: Trình tự cứu rỗi của Đức Chúa Trời được mô tả rõ ràng: “Vì những kẻ Ngài đã biết trước, thì Ngài cũng đã định sẵn để nên giống như hình bóng Con Ngài… Còn những kẻ Ngài đã định sẵn, thì Ngài cũng đã gọi; những kẻ Ngài đã gọi, thì Ngài cũi đã làm cho xưng công bình, và những kẻ Ngài đã làm cho xưng công bình, thì Ngài cũng đã làm cho vinh hiển.” Sự tiền định ở đây gắn liền với sự biết trước (proginōskō) của Đức Chúa Trời và có mục tiêu tối hậu là biến đổi chúng ta nên giống hình ảnh Con Ngài.

Sự tiền định của Đức Chúa Trời không phải là một sự chọn lựa tùy tiện hay độc đoán, nhưng là một sự bày tỏ ân điển kỳ diệu, xuất phát từ bản tính thánh khiết, khôn ngoan và yêu thương của Ngài, được thực hiện trọn vẹn trong Chúa Cứu Thế Giê-xu.

Đây là một nghịch lý (paradox) mà trí tuệ hữu hạn của con người không thể giải quyết trọn vẹn, nhưng Kinh Thánh trình bày cả hai chân lý này song song mà không mâu thuẫn.

1. Trách Nhiệm và Ý Chí Tự Do Của Con Người: Kinh Thánh liên tục kêu gọi con người ăn năn, tin nhận và vâng lời, điều này giả định một khả năng lựa chọn có trách nhiệm.
“Hãy hối cải, ai nấy phải nhân danh Đức Chúa Jêsus chịu phép báp-têm, để được tha tội mình, rồi sẽ được lãnh sự ban cho Đức Thánh Linh.” (Công vụ 2:38).
“Kìa, ta đứng ngoài cửa mà gõ; nếu ai nghe tiếng ta mà mở cửa, thì ta sẽ vào cùng người ấy…” (Khải huyền 3:20). Lời mời gọi này chứng tỏ con người có trách nhiệm phải đáp lại.

2. Sự Cộng Tác Giữa Chủ Quyền Đức Chúa Trời và Hành Động Con Người: Châm ngôn 16:9 minh hướng tuyệt vời cho nghịch lý này: “Lòng người toan định đường lối mình; Song Đức Giê-hô-va chỉ dẫn các bước của người.” Từ “toan định” trong tiếng Hê-bơ-rơ là ma‘arak (מַעֲרָךְ), có nghĩa sắp xếp, lập kế hoạch. Con người hoàn toàn có quyền lập kế hoạch và quyết định cho cuộc đời mình. Nhưng chữ “chỉ dẫn” là kûn (כּוּן), nghĩa là thiết lập, làm cho vững chắc, điều chỉnh. Kết quả cuối cùng nằm trong sự dẫn dắt và chủ quyền của Đức Giê-hô-va. Phi-líp 2:12-13 cũng mô tả sự cộng tác này: “Hãy… run sợ làm nên sự cứu chuộc mình… Vì ấy chính Đức Chúa Trời cảm động lòng anh em…” Chúng ta vâng theo (trách nhiệm), nhưng chính Đức Chúa Trời ban cho chúng ta cả ý muốn lẫn hành động (chủ tể).

Như vậy, thuyết “định mệnh” cứng nhắc và thuyết “tự do ý chí” tuyệt đối đều không đúng với Kinh Thánh. Chân lý nằm ở giữa: Đức Chúa Trời hoàn toàn chủ tể, và con người hoàn toàn có trách nhiệm cho những lựa chọn của mình. Chúng ta tin phục trước nghịch lý cao sâu này.

Hiểu biết đúng đắn về sự chủ tể của Đức Chúa Trời và trách nhiệm của bản thân không phải để tranh biện, mà để biến đổi đời sống chúng ta.

1. Sống Với Sự Bình An và Tín Thác Tuyệt Đối: Khi gặp hoàn cảnh khó khăn, bất ngờ, hay thất bại, thay vì hoảng sợ trước “định mệốc xấu”, chúng ta có thể bình an vì biết rằng Đức Chúa Trời yêu thương, khôn ngoan và toàn năng đang cầm quyền. “Mọi sự hiệp lại làm ích cho kẻ yêu mến Đức Chúa Trời…” (Rô-ma 8:28). Sự chủ tể của Ngài là nền tảng cho niềm hy vọng vững chắc.

2. Sống Với Sự Tỉnh Thức và Trách Nhiệm: Hiểu rằng mình có trách nhiệm cho những lựa chọn hằng ngày, chúng ta sẽ không thụ động chờ “số phận”, nhưng tích cực tìm kiếm ý muốn Chúa và vâng theo. Chúng ta cầu nguyện, học Lời Chúa, và khôn ngoan lập kế hoạch (Gia-cơ 4:13-15).

3. Sống Với Lòng Biết Ơn Và Khiêm Nhường Về Sự Cứu Rỗi: Nhận biết mình được cứu chỉ bởi ân điển, qua đức tin, và ngay cả đức tin ấy cũng là sự ban cho của Đức Chúa Trời (Ê-phê-sô 2:8), chúng ta không bao giờ kiêu ngạo, nhưng tràn đầy lòng biết ơn và thờ phượng. Đồng thời, chúng ta nhiệt thành truyền rao Phúc Âm, vì biết rằng Đức Chúa Trời dùng những phương tiện Ngài đã định (sự rao giảng) để kêu gọi những người Ngài đã chọn.

4. Sống Với Mục Đích Rõ Ràng: Biết rằng Đức Chúa Trời có một kế hoạch tốt lành cho đời sống chúng ta (Giê-rê-mi 29:11), chúng ta sống không phải để thỏa mãn ý riêng, nhưng để tìm kiếm và hoàn thành ý muốn Ngài, hướng đến mục đích tối hậu là nên giống hình ảnh Chúa Cứu Thế Giê-xu và làm vinh hiển Danh Ngài.

Cơ Đốc giáo không tin vào một “định mệnh” mù quáng hay một “thuyết quyết định” máy móc tước đoạt ý chí con người. Thay vào đó, Kinh Thánh mặc khải về một Đức Chúa Trời chủ tể, yêu thương, và khôn ngoan, Đấng đã định trước kế hoạch cứu rỗi vĩ đại trong Chúa Cứu Thế Giê-xu. Trong kế hoạch ấy, Ngài tôn trọng và sử dụng cả ý chí có trách nhiệm của con người để hoàn thành mục đích tốt đẹp của Ngài. Là con cái Chúa, chúng ta được mời gọi sống trong sự tín thác trọn vẹn vào sự dẫn dắt của Cha Thiên Thượng, đồng thời sống cách có trách nhiệm, tỉnh thức và hết lòng tìm kiếm ý muốn Ngài. Sự hiểu biết cân bằng này sẽ đem lại cho chúng ta sự bình an sâu xa, niềm vui phục vụ và hy vọng vững chắc cho hôm nay và đời đời.

“Ôi! Sâu nhiệm thay là sự giàu có, khôn ngoan và thông biết của Đức Chúa Trời! Sự phán xét của Ngài nào ai thấu được, đường nẻo của Ngài nào ai hiểu được!” (Rô-ma 11:33).