Các Hệ Phái Chính Trong Cơ Đốc Giáo: Một Góc Nhìn Từ Kinh Thánh Và Lịch Sử
Khi bước vào thế giới của Cơ Đốc giáo, một trong những điều gây tò mò nhất cho nhiều người là sự đa dạng của các truyền thống, hệ phái hay còn được gọi là “denominations”. Là một nhà nghiên cứu Kinh Thánh Tin Lành, chúng ta cần tiếp cận chủ đề này với cái nhìn khách quan dựa trên lịch sử, nhưng quan trọng hơn hết là đặt nền tảng trên Lời Chúa—tiêu chuẩn duy nhất cho đức tin và sự thực hành. Bài viết này không nhằm mục đích tán dương hay phê phán, mà để hiểu biết, từ đó củng cố đức tin cá nhân nơi Chúa Giê-xu Christ, là Đầu của Hội Thánh (Ê-phê-sô 1:22).
Trước hết, cần định nghĩa rõ thuật ngữ. Trong tiếng Hy Lạp Kinh Thánh, từ “ἐκκλησία” (ekklēsia) được dịch là “Hội Thánh”, chỉ về toàn thể những người được kêu gọi ra bởi Phúc Âm, tức là toàn thể thân thể của Đấng Christ trên khắp thế gian và qua mọi thời đại. Sự hiệp một của Hội Thánh là một lẽ thật thuộc linh (Ê-phê-sô 4:4-6). Tuy nhiên, qua dòng lịch sử, do những khác biệt trong giáo lý, tổ chức, nghi lễ và bối cảnh văn hóa, các nhóm tín hữu đã hình thành nên những truyền thống riêng biệt. Việc tìm hiểu các hệ phái chính giúp chúng ta thấy được sự phong phú cũng như những bài học từ lịch sử Hội Thánh.
Về mặt lịch sử, Cơ Đốc giáo ngày nay thường được nhìn nhận qua ba nhánh chính, bắt nguồn từ hai cuộc phân rẽ lớn.
1. Chính Thống Giáo Đông Phương (Eastern Orthodoxy): Nhánh này hình thành sau sự phân chia Đông-Tây năm 1054, chủ yếu tập trung ở Đông Âu, Hy Lạp, Nga và Trung Đông. Họ nhấn mạnh vào truyền thống, các nghi lễ phụng vụ trang nghiêm, và quyền lãnh đạo của các Tổng Giám mục (Patriarch). Thần học của họ chú trọng vào sự “biến hóa” (theosis) – con người được dự phần vào bản tính thiên thượng của Đức Chúa Trời. Mặc dù tôn kính các ảnh tượng (icons), họ phân biệt rõ với sự thờ phượng chỉ dành cho Đức Chúa Trời Ba Ngôi.
2. Công Giáo La Mã (Roman Catholicism): Đây là nhánh lớn nhất, với trung tâm là Giáo hoàng ở Vatican. Họ tin vào thẩm quyền tối cao của Giáo hoàng (kế vị sứ đồ Phi-e-rơ), các thánh lễ như bí tích trung tâm, và giáo lý về sự đồng trinh trọn đời của Mary cùng sự thăng thiên của bà. Một khác biệt lớn về thần học là quan niệm về sự công bình hóa. Trong khi Kinh Thánh dạy: “Vì chúng ta kể rằng người ta được xưng công bình bởi đức tin, chớ không bởi việc làm theo luật pháp.”
(Rô-ma 3:28), thì truyền thống Công Giáo thường pha trộn đức tin với các việc lành và bí tích để được cứu rỗi. Đây chính là điểm then chốt dẫn đến Cải Chánh.
3. Kháng Cách (Protestantism) - Tin Lành: Khởi phát từ cuộc Cải Chánh thế kỷ 16 do Martin Luther, John Calvin, Ulrich Zwingli khởi xướng. Tên gọi “Kháng Cách” (Protestant) bắt nguồn từ sự “phản kháng” lại những giáo lý và thực hành được cho là sai lạc của Giáo hội La Mã thời đó. Nền tảng của Tin Lành dựa trên Năm Chỉ Duy Duy Nhất (Five Solas):
- Sola Scriptura (Chỉ bởi Kinh Thánh): Kinh Thánh là thẩm quyền tối cao duy nhất cho đức tin và đời sống.
- Sola Fide (Chỉ bởi Đức Tin): Con người được xưng công bình trước mặt Đức Chúa Trời chỉ bởi đức tin nơi Chúa Giê-xu Christ, không bởi việc lành.
- Sola Gratia (Chỉ bởi Ân Điển): Sự cứu rỗi là ân tứ nhưng không của Đức Chúa Trời, không do công đức con người.
- Solus Christus (Chỉ bởi Đấng Christ): Chúa Giê-xu Christ là Đấng Trung Bảo duy nhất giữa Đức Chúa Trời và loài người.
- Soli Deo Gloria (Chỉ vì Vinh hiển Đức Chúa Trời): Mọi sự đều hướng về vinh quang của Đức Chúa Trời một mình.
Trong vòng Tin Lành, có sự đa dạng lớn về nhấn mạnh thần học và hình thức thờ phượng. Dưới đây là một số hệ phái chính, với nền tảng Kinh Thánh được tham chiếu.
1. Giáo Hội Luther (Lutheran): Do Martin Luther sáng lập, nhấn mạnh vào giáo lý xưng nghĩa bởi đức tin (Rô-ma 1:17). Họ giữ một số nghi lễ truyền thống nhưng giảng dạy rõ ràng ân điển. Họ tin vào sự hiện diện thực của Christ trong Tiệc Thánh (gọi là “Hiệp Thông”), nhưng giải thích theo cách biểu tượng hơn là biến chất.
2. Giáo Hội Cải Chánh / Trưởng Lão (Reformed/Presbyterian): Chịu ảnh hưởng sâu sắc bởi thần học của John Calvin. Họ nhấn mạnh chủ quyền tối cao của Đức Chúa Trời (Sovereignty of God) trong mọi sự, kể cả sự cứu rỗi (Ê-phê-sô 1:4-5). Hệ thống quản trị theo “Trưởng Lão” (presbyteros - πρεσβύτερος trong tiếng Hy Lạp), là những người lãnh đạo thuộc linh được bầu chọn.
3. Giáo Hội Giám Lý (Methodist) & Thánh Khiết (Wesleyan/Holiness): Khởi nguồn từ anh em John và Charles Wesley. Họ nhấn mạnh đến “sự nên thánh” - một công việc của ân điển Chúa trong lòng tín đồ, giúp họ có thể sống một đời sống yêu thương và thánh khiết thực tiễn. “Vì ý muốn của Đức Chúa Trời, ấy là khiến anh em nên thánh”
(1 Tê-sa-lô-ni-ca 4:3). Các giáo hội như Nazarene, Salvation Army (Cứu Thế Quân) thuộc dòng này.
4. Báp-tít (Baptist): Đặc điểm nổi bật là chỉ làm báp-têm bằng cách dìm mình cho những người đã tin Chúa và tuyên xưng đức tin (nên gọi là “Tín Báp-têm”). Họ đề cao quyền tự do tôn giáo cá nhân, sự tách biệt giữa Hội Thánh và nhà nước, và quyền tư tế của mọi tín đồ (1 Phi-e-rơ 2:9). Quản trị theo thể chế “Hội Đồng Tự Trị” (congregational), mỗi Hội Thánh địa phương tự quản.
5. Ngũ Tuần & Đặc Sủng (Pentecostal & Charismatic): Nhấn mạnh vào kinh nghiệm và sự bày tỏ đầy trọn của Đức Thánh Linh cho mọi tín đồ ngày nay, với các ân tứ như nói tiếng lạ, tiên tri, chữa bệnh, dựa trên sách Công vụ các Sứ đồ. “Các ngươi sẽ nhận lấy quyền phép khi Đức Thánh Linh giáng trên các ngươi”
(Công vụ 1:8). Các giáo hội như Assemblies of God, Foursquare Gospel thuộc nhánh này. Phong trào Đặc Sủng sau này còn ảnh hưởng đến nhiều giáo hội truyền thống khác.
6. Hội Thánh của Đấng Christ & Môn Đồ Chúa (Churches of Christ/Disciples of Christ): Đề cao việc khôi phục lại mô hình Hội Thánh thời Tân Ước, với khẩu hiệu “Chỉ Kinh Thánh, không tín điều”. Họ thường không sử dụng nhạc cụ trong thờ phượng, nhấn mạnh báp-têm bằng dìm mình để được cứu rỗi.
7. Các Hội Thánh Phi Giáo Phái & Độc Lập: Ngày càng nhiều Hội Thánh không gắn nhãn hiệu với một hệ phái cụ thể nào. Họ thường tập trung vào cộng đồng, sự thờ phượng đương đại và giảng dạy Kinh Thánh một cách thiết thực.
Làm thế nào để hiểu sự đa dạng này dưới ánh sáng Kinh Thánh? Trước hết, Kinh Thánh cảnh báo về tà giáo và sự chia rẽ gây ra bởi xác thịt (Ga-la-ti 5:20, 1 Cô-rinh-tô 1:10). Tuy nhiên, cũng có sự đa dạng được Thánh Linh cho phép. Sứ đồ Phao-lô dùng hình ảnh thân thể với nhiều chi thể để mô tả Hội Thánh: “Vả, như thân là một, mà có nhiều chi thể, và như các chi thể của thân dẫu có nhiều, cũng chỉ là một thân mà thôi, Đấng Christ cũng vậy.”
(1 Cô-rinh-tô 12:12). Sự đa dạng về ân tứ, chức vụ, và phương cách thực hành có thể tồn tại trong sự hiệp một về Đức Chúa Trời Ba Ngôi và đức tin căn bản nơi Phúc Âm.
Điều then chốt là phải phân biệt giữa sự khác biệt thứ yếu (secondary issues) và chân lý căn bản (core truths). Chân lý căn bản là những điều không thể thương lượng, được tóm tắt trong các tín điều lịch sử như Bài Tín Điều Các Sứ Đồ: Thần tính của Chúa Giê-xu, sự chết chuộc tội và sự sống lại của Ngài, sự cứu rỗi bởi ân điển qua đức tin. Những vấn đề như hình thức báp-têm, cách quản trị Hội Thánh, quan điểm về thời kỳ cuối cùng… có thể là khác biệt thứ yếu, nơi các tín hữu chân thật vẫn có thể tôn trọng nhau trong tình yêu thương.
Lời cảnh báo nghiêm khắc trong Ga-la-ti 1:6-9 cho thấy, bất cứ ai rao giảng một “phúc âm khác” – tức là thêm hoặc bớt đi khỏi chân lý rằng con người được xưng công bình chỉ bởi đức tin nơi công lao của Christ – thì đều bị rủa sả. Đây là tiêu chuẩn tối thượng để đánh giá mọi giáo lý.
Việc hiểu biết về các hệ phái không chỉ là kiến thức, mà phải dẫn đến đời sống đức tin vững mạnh và khôn ngoan hơn.
1. Lấy Chúa Giê-xu Christ Làm Trung Tâm: Trong mọi sự, hãy đảm bảo rằng bạn và Hội Thánh mình đang tôn cao Chúa Giê-xu Christ là Chúa và Cứu Chúa. “Ngài là đầu của thân thể, tức là Hội thánh”
(Cô-lô-se 1:18). Một Hội Thánh lành mạnh phải rao giảng Phúc Âm rõ ràng và tôn vinh Đấng Christ.
2. Duy Nhất Kinh Thánh Làm Nền Tảng: Hãy như người Bê-rê, “ngày ngày tra xem Kinh Thánh, để xét lời giảng có thật chăng” (Công vụ 17:11). Đừng để truyền thống, cảm xúc, hay uy tín của con người lấn át thẩm quyền tối cao của Lời Chúa.
3. Sống Trong Tình Yêu Thương Và Sự Hiệp Một Thuộc Linh: Dù thuộc hệ phái nào, hãy nhớ rằng mọi tín đồ chân chính đều là anh chị em trong Chúa. “Hãy cố gắng giữ gìn sự hiệp một của Thánh Linh bởi sự hòa thuận.”
(Ê-phê-sô 4:3). Điều này thể hiện qua việc tôn trọng, cầu nguyện chung và hợp tác trong công việc Chúa khi có thể.
4. Khôn Ngoan Trong Việc Lựa Chọn Và Gắn Bó Với Một Hội Thánh Địa Phương: Một Cơ Đốc nhân cần gắn bó với một Hội Thánh địa phương. Hãy tìm một Hội Thánh trung thành với Kinh Thánh, yêu mến Chúa, yêu thương nhau và nhiệt thành truyền giảng Phúc Âm. Đừng chỉ “đi mua sắm Hội Thánh” vì sở thích cá nhân, nhưng hãy tìm nơi bạn có thể phục vụ và tăng trưởng.
5. Truyền Giảng Phúc Âm Thuần Túy: Sứ mệnh lớn nhất của chúng ta không phải là bảo vệ hệ phái mình, mà là rao truyền Phúc Âm cứu rỗi cho mọi người. Hãy tập trung vào cốt lõi: “Vì Đức Chúa Trời yêu thương thế gian, đến nỗi đã ban Con một của Ngài, hầu cho hễ ai tin Con ấy không bị hư mất mà được sự sống đời đời.”
(Giăng 3:16).
Sự đa dạng của các hệ phái Cơ Đốc là một thực tế phản ánh lịch sử phức tạp, sự khám phá thần học và cả những sai lầm của con người. Là những người tin theo Lời Chúa, chúng ta được kêu gọi không phải để ngạo nghễ với truyền thống của mình, nhưng để khiêm nhường, trung tín với Kinh Thánh, và yêu thương anh em. Hãy nhớ lời Chúa Giê-xu cầu nguyện: “Hầu cho ai nấy đều hiệp làm một… để cho thế gian tin rằng Cha đã sai Ta.”
(Giăng 17:21). Sự hiệp một của chúng ta trong Đấng Christ là chứng cớ mạnh mẽ nhất cho thế gian.
Cuối cùng, danh hiệu quý giá nhất không phải là “Công Giáo”, “Chính Thống” hay “Tin Lành”, mà là “Cơ Đốc nhân” — người thuộc về Đấng Christ. Hãy để đời sống chúng ta, trong bất cứ hệ phái nào, đều phản chiếu ánh sáng của Ngài và dẫn đưa nhiều người đến với sự cứu rỗi duy nhất trong Danh Chúa Giê-xu Christ. “Đức Chúa Jêsus Christ hôm qua, ngày nay, và cho đến đời đời không hề thay đổi.”
(Hê-bơ-rơ 13:8). Ngài là nền tảng vững chắc cho đức tin của chúng ta, vượt lên trên mọi ranh giới hệ phái.