Chủ Nghĩa Bài Trừ Thánh Tượng: Thần Học, Kinh Thánh và Ứng Dụng
Trong dòng chảy lịch sử Cơ Đốc giáo, đặc biệt là qua các cuộc Cải Chánh, thuật ngữ "Chủ nghĩa bài trừ thánh tượng" (Iconoclasm) đã nổi lên như một nguyên tắc thần học then chốt, định hình niềm tin và thực hành của nhiều giáo hội Tin Lành. Không chỉ là một phong trào lịch sử, nó đại diện cho một cách hiểu sâu sắc và nghiêm túc về bản chất của sự thờ phượng thật mà Đức Chúa Trời đòi hỏi. Bài viết này sẽ đi sâu khai thác nền tảng Kinh Thánh, ý nghĩa thần học và ứng dụng thiết thực của nguyên tắc bài trừ thánh tượng trong đời sống Cơ Đốc nhân ngày nay.
Chủ nghĩa bài trừ thánh tượng, xuất phát từ tiếng Hy Lạp eikonoklasmos (εἰκονοκλασμός) - "sự phá hủy hình tượng" (eikōn: hình ảnh, tượng; klasmós: sự phá vỡ), là lập trường thần học phản đối việc sử dụng các hình ảnh tôn giáo, tượng điêu khắc, hoặc biểu tượng vật chất trong sự thờ phượng, vì tin rằng chúng dẫn đến sự thờ hình tượng hoặc làm giảm sút sự tôn kính dành riêng cho Đức Chúa Trời. Đối với Tin Lành, đây không đơn thuần là một vấn đề nghệ thuật hay văn hóa, mà là một vấn đề thuộc về giao ước, sự trung tín với Lời Chúa và sự trong sạch của sự thờ phượng.
Nền tảng không thể chối cãi cho chủ nghĩa bài trừ thánh tượng nằm ngay trong Mười Điều Răn, đặc biệt là Điều Răn thứ hai.
"Ngươi chớ làm tượng chạm cho mình, cũng chớ làm tượng nào giống như vật trên trời cao kia, hoặc vật ở dưới đất thấp nầy, hoặc vật ở trong nước dưới đất. Ngươi chớ quì lạy trước các hình tượng đó, và cũng đừng hầu việc chúng nó; vì ta là Giê-hô-va Đức Chúa Trời ngươi, tức là Đức Chúa Trời kỵ tà, hễ ai ghét ta, ta sẽ nhân tội tổ phụ phạt lại con cháu đến ba bốn đời." (Xuất Ê-díp-tô Ký 20:4-5, Kinh Thánh Tin Lành Việt Ngữ 1925)
Điều răn này rõ ràng và mạnh mẽ. Nó cấm hai hành động có liên hệ mật thiết: (1) Chớ làm tượng chạm (לֹֽא־תַעֲשֶׂ֨ה לְךָ֥ פֶ֙סֶל֙ - lo-ta'aseh lecha pesel) với mục đích tôn giáo, và (2) Chớ quì lạy (לֹֽא־תִשְׁתַּחֲוֶ֣ה - lo-tishtachaveh) hay hầu việc (וְלֹ֥א תָעָבְדֵ֖ם - v'lo ta'avdem) chúng. Từ "pesel" trong tiếng Hê-bơ-rơ chỉ một vật được chạm trổ, tạc tượng. Động từ "hishtachaveh" mang nghĩa sấp mình xuống, cúi lạy trong sự tôn kính tôn giáo. Đức Chúa Trời tự giới thiệu mình là "Đức Chúa Trời kỵ tà" (אֵ֥ל קַנָּ֖א - El Kanna), một Đấng đòi hỏi sự trung tín tuyệt đối và ghen tương về sự thờ phượng thuộc riêng về Ngài.
Sự cảnh báo này được lặp lại trong Phục Truyền Luật Lệ Ký với lời giải thích cặn kẽ:
"Vậy, các ngươi hãy cẩn thận giữ mình... e các ngươi làm nên một tượng chạm nào, tạo hình của vật nào, hoặc hình đờn ông hay đờn bà... hầu cho ngươi không bị dỗ đem mắt ngước lên trời, thấy mặt trời, mặt trăng, và các ngôi sao, tức là cả cơ binh của trời, mà ngươi bị quyến dụ quì lạy và hầu việc các vật ấy chăng." (Phục Truyền Luật Lệ Ký 4:15-19)Đoạn Kinh Thánh này nhấn mạnh lý do: Khi dân Y-sơ-ra-ên đứng trước mặt Đức Chúa Trời tại Hô-rếp, họ "chẳng thấy một hình trạng nào" (câu 15). Đức Chúa Trời là Thần Linh (Giăng 4:24), vô hình, vô khối, vô cùng vô tận. Bất kỳ nỗ lực nào nhằm "đóng khung" hay đại diện cho Ngài bằng vật chất hữu hình đều không chỉ là bất toàn, mà còn là một sự xuyên tạc bản thể của Ngài và mở cửa cho sự thờ lạy sai lầm.
Tân Ước không hủy bỏ nguyên tắc này, nhưng đào sâu và mở rộng nó. Chúa Giê-xu Christ, là "hình ảnh của Đức Chúa Trời vô hình" (Cô-lô-se 1:15), đã bày tỏ Đức Chúa Trời một cách trọn vẹn và sống động. Sự thờ phượng thật giờ đây được định vị "trong tâm thần và lẽ thật" (Giăng 4:23-24). Sứ đồ Phao-lô áp dụng nguyên tắc bài trừ thánh tượng vào chiều kích thuộc linh và đạo đức:
"Vậy, hỡi kẻ rất yêu dấu của tôi, hãy tránh khỏi sự thờ hình tượng." (I Cô-rinh-tô 10:14) "Lòng tham lam cũng là hình tượng" (Cô-lô-se 3:5).
Từ Hy Lạp được dùng cho "hình tượng" là eidōlolatria (εἰδωλολατρία). Ở đây, Phao-lô cho thấy hình tượng không chỉ là tượng gỗ, tượng đá. Bất cứ điều gì chiếm vị trí tối cao trong lòng người mà đáng lẽ phải thuộc về Đức Chúa Trời - như lòng tham lam, của cải, danh vọng, tình dục trái phép - đều trở thành một thần tượng (eidōlon). Như vậy, chủ nghĩa bài trừ thánh tượng theo Tân Ước mang một ý nghĩa nội tâm và triệt để hơn: nó là cuộc chiến chống lại mọi thần tượng trong tấm lòng.
Một điểm cần làm rõ: Chủ nghĩa bài trừ thánh tượng trong Tin Lành không phải là chủ nghĩa bài trừ nghệ thuật. Kinh Thánh không lên án nghệ thuật tạo hình nói chung. Chính Đức Chúa Trời đã truyền lệnh trang trí Đền Tạm và Đền Thờ với những hình chạm trổ cây, hoa, và chê-ru-bin (Xuất Ê-díp-tô Ký 25:18-20; I Các Vua 6:29). Vấn đề nằm ở mục đích và chức năng. Những hình chạm đó không phải là đối tượng để thờ lạy hay tập trung cầu nguyện; chúng là một phần của kiến trúc thờ phượng, làm đẹp cho nơi thánh. Sự khác biệt then chốt là: Nghệ thuật tôn giáo mang tính minh họa hoặc trang trí thì khác với một vật thể được tạo ra để làm trung gian hay đại diện cho thần linh trong sự thờ cúng. Khi một hình ảnh hay tượng được dùng như một phương tiện để nhận lãnh sự thờ phượng, cầu nguyện, hay tin tưởng vào quyền năng của chính nó, thì đó chính là sự vi phạm Điều Răn thứ hai.
Nguyên tắc bài trừ thánh tượng không phải là một giáo điều khô khan của quá khứ, mà là một công cụ thiết thực để thanh tẩy đời sống đức tin hôm nay.
1. Trong Sự Thờ Phượng Cá Nhân và Cộng Đồng: Cơ Đốc nhân được kêu gọi tập trung vào Đấng Christ qua Lời Ngài và Thánh Linh. Sự thờ phượng thật diễn ra khi tâm thần chúng ta kết hợp với Lẽ Thật của Đức Chúa Trời (Giăng 4:24). Các buổi nhóm lại phải tập trung vào việc rao giảng Lời Chúa cách trung thực (II Ti-mô-thê 4:2), cầu nguyện trực tiếp với Cha thiên thượng nhờ Danh Chúa Giê-xu, và cử hành các thánh lễ (Báp-têm, Tiệc Thánh) theo sự dạy dỗ của Kinh Thánh mà không gán cho các vật chất (như bánh, nước) một quyền năng thần bí nào khác.
2. Nhận Diện và Phá Đổ Các Thần Tượng Trong Lòng: Đây là mặt trận quan trọng nhất. Mỗi tín đồ cần thường xuyên tự vấn lòng mình trước mặt Chúa:
- Điều gì chiếm hầu hết tâm trí, thì giờ, và năng lượng của tôi?
- Tôi tìm kiếm sự an toàn, thoả mãn, và giá trị căn bản từ nguồn nào? Có phải từ công việc, tài khoản ngân hàng, mối quan hệ, hay thành tích cá nhân thay vì từ Đấng Christ và ân điển Ngài không?
- Tôi có sợ mất mát điều gì hơn là sợ mất sự hiện diện của Chúa không?
3. Nuôi Dưỡng Mối Liên Hệ Sống Động với Chúa Giê-xu: Cách tốt nhất để bài trừ thần tượng không phải chỉ là "đập bỏ", mà là thay thế bằng điều tốt hơn. Khi tấm lòng được đầy dẫy tình yêu và sự ngắm xem Chúa Giê-xu Christ qua Kinh Thánh, mọi thần tượng sẽ mất đi sức hấp dẫn. Như sứ đồ Phao-lô nói: "Tôi cũng coi hết thảy mọi sự như là lỗ, vì sự nhận biết Đức Chúa Jêsus Christ là quý hơn hết" (Phi-líp 3:8).
Chủ nghĩa bài trừ thánh tượng, xét theo căn bản Kinh Thánh, là một lời kêu gọi trung tín với Đức Chúa Trời chân thần và duy nhất. Nó bảo vệ sự cao cả, thánh khiết và tính thiêng liêng của Đức Chúa Trời khỏi bị giảm giá trị bởi những biểu tượng vật chất thấp kém. Hơn thế, nó đánh thẳng vào cốt lõi của tội lỗi loài người: khuynh hướng muốn tạo ra và thờ phượng những thần tượng theo ý mình, thay vì thờ phượng Đấng Tạo Hóa.
Đối với Cơ Đốc nhân ngày nay, nguyên tắc này mời gọi chúng ta vào một sự thờ phượng chân thật, "trong tâm thần và lẽ thật". Nó thách thức chúng ta thanh tẩy cả đền thờ bên ngoài lẫn đền thờ bên trong là chính tấm lòng mình. Cuối cùng, chủ nghĩa bài trừ thánh tượng dẫn chúng ta đến với Chúa Giê-xu Christ, Đấng là "hình ảnh của Đức Chúa Trời vô hình" duy nhất và trọn vẹn. Nơi Ngài, chúng ta tìm thấy Đức Chúa Trời được bày tỏ cách đầy đủ, và cũng nơi Ngài, chúng ta học biết cách yêu mến, tôn thờ và phụng sự Đức Chúa Trời cách đẹp lòng Ngài, không qua trung gian hình tượng nào khác, mà bằng đức tin sống động qua Thánh Linh.