Giô-sép: Con Người Của Những Giấc Mơ Và Sự Quan Phòng
Trong bức tranh rộng lớn của lịch sử cứu rỗi trong Cựu Ước, Giô-sép nổi lên như một nhân vật có cuộc đời kịch tính và đầy biến cố nhất, đồng thời là một hình bóng tuyệt vời về Đấng Christ. Cuộc đời ông, được ghi chép tỉ mỉ từ Sáng-thế Ký chương 37 đến 50, không chỉ là một câu chuyện cảm động về sự phản bội, kiên trì và tha thứ, mà còn là một minh họa hùng hồn về sự quan phòng toàn năng (providence) của Đức Chúa Trời. Ngài dùng ngay cả những ý định xấu xa của con người để hoàn thành mục đích tốt lành và cứu rỗi của Ngài.
Giô-sép là con trai thứ mười một của tổ phụ Gia-cốp (Yisra’el), và là con đầu lòng của Ra-chên – người vợ mà Gia-cốp yêu thương nhất (Sáng-thế Ký 29:30). Tên Giô-sép trong tiếng Hê-bơ-rơ (יוֹסֵף, Yosef) có nghĩa là “Người thêm vào”, phản ánh lời cầu nguyện của Ra-chên: “Cầu xin Đức Giê-hô-va thêm cho một con trai nữa!” (Sáng-thế Ký 30:24).
Tình yêu thiên vị của Gia-cốp dành cho Giô-sép thể hiện qua chiếc “áo nhiều màu” (Sáng-thế Ký 37:3). Cụm từ này trong tiếng Hê-bơ-rơ là “ketonet passim” (כְּתֹנֶת פַּסִּים), thường chỉ trang phục dài tay, quý giá, dành cho người không phải lao động chân tay. Hành động này, dù xuất phát từ tình yêu, đã vô tình khơi lên lòng ghen ghét (sin’ah) và không thể nói chuyện hòa bình với em (Sáng-thế Ký 37:4) của các anh.
Điểm then chốt đẩy mâu thuẫn lên đỉnh điểm là những giấc mơ (chalom) của Giô-sép. Trong giấc mơ thứ nhất, các bó lúa của các anh cúi xuống trước bó lúa của Giô-sép. Trong giấc mơ thứ hai, mặt trời, mặt trăng và mười một ngôi sao (tượng trưng cho cha, mẹ và 11 anh em) đều sấp mình xuống trước mặt Giô-sép (Sáng-thế Ký 37:5-9). Những giấc mơ này không phải là sự kiêu ngạo của một cậu bé, mà là sự mặc khải chủ động từ Đức Chúa Trời về tương lai. Tuy nhiên, cách Giô-sép kể lại một cách ngây thơ đã khiến các anh càng thêm “ghen ghét” và “giận” (Sáng-thế Ký 37:8, 11).
Cơ hội để các anh hành động đã đến. Khi Giô-sép đến tìm các anh ở Đô-ta-in, họ đã âm mưu giết em. Nhờ sự can ngăn của Ru-bên và Giu-đa, họ quyết định ném Giô-sép xuống một cái hố khô, rồi sau đó bán em cho những lái buôn Ích-ma-ên với giá 20 miếng bạc (Sáng-thế Ký 37:18-28). Hành động “bán” (makar) này là một tội ác kinh khủng, phản bội tình huynh đệ và phá vỡ giao ước gia đình.
Tại Ai Cập, Giô-sép bị bán làm nô lệ cho Phô-ti-pha, quan thị vệ của Pha-ra-ôn. Tại đây, chúng ta thấy một nguyên tắc nền tảng: “Đức Giê-hô-va ở cùng Giô-sép” (Sáng-thế Ký 39:2). Cụm từ “ở cùng” (hayah ‘im) này là chìa khóa cho mọi thành công của Giô-sép. Dù ở hoàn cảnh nào, sự hiện diện và ân điển của Chúa khiến ông được đẹp lòng chủ và được giao quản trị mọi tài sản trong nhà.
Thử thách lớn ập đến khi vợ của Phô-ti-pha quyến rũ Giô-sép. Câu trả lời của Giô-sép là một tuyên ngôn đạo đức vang vọng: “Tôi đây, chủ đã giao mọi vật của chủ nơi tay tôi... chẳng có ai lớn hơn tôi trong nhà nầy... thế nào tôi làm đều đại ác dường ấy, mà phạm tội cùng Đức Chúa Trời sao?” (Sáng-thế Ký 39:8-9). Ông không chỉ trung thành với chủ, mà trên hết là kính sợ và trung tín với Đức Chúa Trời. Sự từ chối kiên quyết dẫn đến việc ông bị vu oan và bỏ tù, một lần nữa, phải trả giá cho sự công chính.
Ngay cả trong ngục tù, “Đức Giê-hô-va ở cùng Giô-sép” (Sáng-thế Ký 39:21). Ngài khiến viên cai ngục yêu mến và giao phó mọi phạm nhân vào tay ông. Tại đây, ân tứ giải mộng (patar chalom) từ Đức Chúa Trời lại được bày tỏ. Giô-sép giải nghĩa chính xác giấc mơ của quan tửu chánh và quan thượng thiện, minh chứng rằng “sự giải nghĩa há chẳng do nơi Đức Chúa Trời sao?” (Sáng-thế Ký 40:8). Dù bị quan tửu chánh quên lãng thêm hai năm nữa, thời điểm của Đức Chúa Trời là hoàn hảo.
Khi Pha-ra-ôn gặp ác mộng, quan tửu chánh mới nhớ đến Giô-sép. Ông được đưa ra khỏi ngục, cạo râu, thay áo và ra mắt vua. Giô-sép khiêm nhường tuyên bố: “Ấy chẳng phải tôi, nhưng ấy là Đức Chúa Trời sẽ trả lời cho sự bình an của Pha-ra-ôn” (Sáng-thế Ký 41:16). Ông giải mộng về bảy năm được mùa và bảy năm đói kém, đồng thời đề xuất một kế hoạch quản lý kinh tế khôn ngoan. Pha-ra-ôn nhìn thấy “Thần của Đức Chúa Trời” trong Giô-sép (Sáng-thế Ký 41:38) và lập ông làm tể tướng (Tzaphnat-Paaneah), nắm quyền cai trị toàn xứ Ai Cập. Từ một nô lệ, một tù nhân, Giô-sép được tôn cao lên địa vị chỉ dưới một mình vua.
Cơn đói kém lan đến Ca-na-an, buộc các anh của Giô-sép phải xuống Ai Cập mua lương. Cuộc đối mặt đầy kịch tính diễn ra. Giô-sép nhận ra anh em mình, nhưng họ không nhận ra ông. Ông dùng một loạt thử thách (bắt giam Si-mê-ôn, yêu cầu đưa Bên-gia-min xuống) không phải để trả thù, mà để dò xét lòng ăn năn và sự thay đổi của họ, đặc biệt là xem họ có còn đối xử tệ với em út Ra-chên là Bên-gia-min hay không.
Khi Giu-đa, người đã từng đề nghị bán Giô-sép, giờ đây tình nguyện làm tôi mọi thế cho Bên-gia-min để cha khỏi đau lòng (Sáng-thế Ký 44:33-34), Giô-sép biết rằng họ đã thay đổi. Khoảnh khắc ông “la lên” và nói “Ta là Giô-sép” (Sáng-thế Ký 45:3) là một trong những cảnh cảm động nhất Kinh Thánh. Lời an ủi của ông với các anh đang run sợ chứa đựng thần học sâu sắc về sự quan phòng: “Chẳng phải các anh đã sai tôi đến đây đâu, ấy là Đức Chúa Trời... để dành sự sống cho anh em” (Sáng-thế Ký 45:5,7). Ông thấy bàn tay Đức Chúa Trời đằng sau mọi biến cố đau thương.
Cả gia đình Gia-cốp được đưa xuống Ai Cập và định cư tại xứ Gô-sen. Giô-sép chăm sóc họ chu đáo. Trước khi chết, Gia-cốp chúc phước và tiên tri về các chi phái. Ông dành cho Giô-sép lời chúc phước dài và đặc biệt, gọi ông là “chồi của cây sai trái” (Sáng-thế Ký 49:22).
Khi các anh lại lo sợ sau cái chết của cha, Giô-sép một lần nữa khẳng định lòng tha thứ và đức tin vào chủ quyền của Đức Chúa Trời: “Các anh đã toan hại tôi, nhưng Đức Chúa Trời lại toan làm điều ích cho tôi... để cứu sự sống cho nhiều người” (Sáng-thế Ký 50:20). Đây là đỉnh cao thần học của câu chuyện. Cuối cùng, trước khi qua đời, Giô-sép nói tiên tri về việc Đức Chúa Trời sẽ đưa dân Y-sơ-ra-ên trở về Ca-na-an và yêu cầu mang hài cốt mình theo (Sáng-thế Ký 50:24-25), bày tỏ đức tin vững vàng vào lời hứa của Đức Chúa Trời với Áp-ra-ham.
Cuộc đời Giô-sép có nhiều điểm tương đồng nổi bật với Chúa Giê-xu, khiến ông trở thành một hình bóng (tupos) quan trọng:
1. Được Cha yêu thương cách đặc biệt: Giô-sép là con trai yêu dấu của cha (Sáng-thế Ký 37:3); Chúa Giê-xu là Con yêu dấu của Đức Chúa Cha (Ma-thi-ơ 3:17).
2. Bị anh em/đồng bào ghét bỏ và phản bội: Giô-sép bị anh em ghen ghét và bán (Sáng-thế Ký 37:4, 28); Chúa Giê-xu bị chính người mình đến chối bỏ và bán (Giăng 1:11; Ma-thi-ơ 26:15).
3. Bị vu oan và chịu khổ hình vô tội: Giô-sép bị vu oan và bỏ tù; Chúa Giê-xu bị xử oan và chịu đóng đinh.
4. Được tôn cao sau sự chịu khổ: Giô-sép từ tù nhân thành tể tướng; Chúa Giê-xu từ sự chết và mồ mả sống lại, được tôn cao làm Chúa và Christ (Phi-líp 2:9-11).
5. Trở nên nguồn cứu rỗi: Giô-sép trở nên nguồn cứu đói cho dân sự và gia đình mình; Chúa Giê-xu trở nên nguồn cứu rỗi cho nhân loại (Giăng 3:16).
6. Tha thứ và phục hồi: Giô-sép tha thứ cho anh em; Chúa Giê-xu cầu xin sự tha thứ cho những kẻ làm hại Ngài và phục hồi chúng ta (Lu-ca 23:34).
Cuộc đời Giô-sép để lại những bài học vô giá cho hành trình đức tin của chúng ta:
1. Giữ Vững Tính Chính Trực Trong Mọi Hoàn Cảnh: Dù bị bán làm nô lệ, bị cám dỗ hay bị bỏ tù oan, Giô-sép luôn chọn vâng lời và kính sợ Đức Chúa Trời. Sự trung tín của chúng ta không nên phụ thuộc vào hoàn cảnh, nhưng vào bản chất của Đấng chúng ta phụng sự.
2. Nhận Biết Và Tin Cậy Vào Sự Quan Phòng Của Đức Chúa Trời: Bài học lớn nhất là “Đức Chúa Trời toan làm điều ích” (Sáng-thế Ký 50:20). Khi đối diện với nghịch cảnh, bị tổn thương hay bất công, chúng ta được mời gọi tin rằng Đức Chúa Trời có quyền năng biến điều xấu thành điều tốt, vì mục đích lớn hơn của Ngài (Rô-ma 8:28).
3. Tha Thứ Từ Cốt Lõi Của Tấm Lòng: Sự tha thứ của Giô-sép không phải là sự quên lãng hay phủ nhận tội lỗi, mà là sự buông bỏ quyền trả thù, nhìn thấy bàn tay Đức Chúa Trời, và chọn lựa phục hồi mối quan hệ. Đây là mẫu mực cho chúng ta khi bị tổn thương.
4. Sử Dụng Ân Tứ Để Phục Vụ Và Làm Sáng Danh Chúa: Dù ở đâu, Giô-sép cũng dùng khả năng quản lý và giải mộng Chúa ban để phục vụ và làm chứng rằng quyền năng đến từ Đức Chúa Trời. Ân tứ của chúng ta cũng nên được dùng với tinh thần đó.
5. Sống Với Tầm Nhìn Vĩnh Cửu: Lời trăn trối về hài cốt của Giô-sép cho thấy ông không xem Ai Cập là quê hương cuối cùng. Ông trông đợi lời hứa của Đức Chúa Trời. Chúng ta cũng được kêu gọi sống như những khách lữ hành, hướng về cõi vĩnh hằng (Hê-bơ-rơ 11:22).
Cuộc đời Giô-sép là một bản anh hùng ca về đức tin, sự kiên trì và lòng thương xót. Ông không phải là một người hoàn hảo, nhưng là một người “Đức Giê-hô-va ở cùng”. Câu chuyện của ông khích lệ chúng ta rằng, trong bàn tay quan phòng của Đức Chúa Trời, không có sự phản bội, khổ đau hay chờ đợi nào là vô ích. Ngài có thể dùng tất cả để rèn luyện chúng ta, mở rộng sự ảnh hưởng của chúng ta, và cuối cùng, hoàn thành mục đích cứu rỗi lớn lao của Ngài. Như Giô-sép đã hướng ánh sáng về Đức Chúa Trời, chúng ta, là những người tin nhận Đấng Christ – Đấng mà Giô-sép báo trước – càng phải sống và phục vụ với niềm tin rằng Ngài đang cầm quyền trên mọi sự, và sự kết thúc trong Ngài luôn tốt đẹp.