Sự Khôn Ngoan Được Nhân Cách Hóa Thành Người Nữ Trong Sách Châm Ngôn
Trong kho tàng văn học khôn ngoan của Kinh Thánh, sách Châm Ngôn nổi bật với một hình ảnh vô cùng đặc sắc và gợi mở: Sự Khôn Ngoan (Ḥokhmah - חָכְמָה) không đơn thuần là một đức tính trừu tượng, mà là một nhân vật sống động, một “người nữ” đang lớn tiếng kêu gọi, mời mọc và chỉ dẫn. Hình ảnh này không phải ngẫu nhiên mà chứa đựng những ý nghĩa thần học sâu sắc, phản ánh bản chất của sự khôn ngoan thật đến từ Đức Chúa Trời và mở ra cánh cửa hiểu biết về mạc khải của Ngài. Bài nghiên cứu này sẽ đi sâu khám phá lý do, ý nghĩa và ứng dụng thực tiễn của biểu tượng độc đáo này.
Sách Châm Ngôn, truyền thống cho là do Vua Sa-lô-môn (người nổi tiếng vì cầu xin và được ban cho sự khôn ngoan) chép lại, thuộc thể loại “Văn Chương Khôn Ngoan” (Wisdom Literature) của người Do Thái. Mục đích chính của nó được nêu rõ: “để cho người ta hiểu biết sự khôn ngoan và điều sỉ dạy, cùng nhận lãnh các điều dạy dỗ cho thông sáng” (Châm Ngôn 1:2). Trong bối cảnh ấy, các tác giả thường sử dụng thủ pháp nhân cách hóa (personification) để làm cho các chân lý trừu tượng trở nên cụ thể, sống động và dễ tiếp cận.
Tuy nhiên, sự nhân cách hóa “Khôn Ngoan” ở đây không dừng lại ở mức độ một kỹ thuật văn chương thông thường. Nó đạt đến một tầm mức và sự nhất quán đáng kinh ngạc xuyên suốt các chương đầu (đặc biệt 1, 8, 9). Điều này cho thấy một ý đồ thần học rõ ràng: trình bày sự khôn ngoan của Đức Chúa Trời như một thực tại có ngôi vị (personal reality), chủ động trong công cuộc sáng tạo và tể trị, và khao khát có mối tương giao với con người.
Chúng ta hãy cùng xem xét ba phân đoạn then chốt để thấy rõ hình ảnh và tiếng nói của “Người Nữ Khôn Ngoan”:
1. Châm Ngôn 1:20-33 – Sự Khôn Ngoan Lớn Tiếng Kêu La Ở Ngoài Đường:
“Ở ngoài đường, sự khôn ngoan la lớn tiếng; tại các nơi công cộng, nàng cất tiếng mình... Hỡi kẻ ngu muội, các ngươi sẽ mến sự ngu muội cho đến chừng nào?... Vì sự thỏa lòng của các ngươi bị giết, và sự chết sẽ ăn nuốt các kẻ ngu muội.”
Ở đây, Ḥokhmah (Khôn Ngoan) xuất hiện như một nhà tiên tri công bố, cảnh tỉnh. Nàng không ở trong cung điện bí mật, mà ở ngoài đường, nơi công cộng – biểu tượng cho sự sẵn có phổ quát của khôn ngoan Đức Chúa Trời cho mọi người. Tiếng kêu của nàng là tiếng kêu của ân điển và cảnh cáo. Cựu ước học gia Bruce Waltke nhận xét: “Sự khôn ngoan được trình bày như một sứ giả của Đức Chúa Trời, kêu gọi sự ăn năn và hứa ban Thánh Linh (sự hiểu biết) cho những ai đáp lời.”
2. Châm Ngôn 8:1-36 – Bài Tự Thuật Vinh Quang Của Sự Khôn Ngoan:
Đây là đỉnh cao của sự nhân cách hóa. Trong chương này, Khôn Ngoan không chỉ kêu gọi, mà còn tự giới thiệu nguồn gốc, thẩm quyền và giá trị của mình.
- Nguồn Gốc Thần Thượng: “Đức Giê-hô-va đã có ta (Khôn Ngoan) từ buổi ban đầu... Trước khi chưa có các vực sâu, ta đã sanh ra... Khi Ngài (Đức Giê-hô-va) lập các từng trời, ta có ở đó” (câu 22-27). Từ ngữ Hy-bá-lai qānâ trong câu 22 có thể mang nghĩa “sản sanh” hoặc “tạo dựng”. Điều này cho thấy Khôn Ngoan không phải là một thọ tạo thông thường, mà hiện hữu từ nguyên thủy, gắn liền với chính Đức Chúa Trời.
- Vai Trò Trong Công Trình Sáng Tạo: “Khi ấy, ta ở bên Ngài như tay thợ cả” (câu 30). Khôn Ngoan là “thợ cả” (’āmôn), người thợ lành nghề, người thiết kế đầy vui mừng, tham gia vào quá trình sáng tạo vũ trụ.
- Lời Mời Gọi Sự Sống: “Bây giờ, hỡi các con, hãy nghe ta; ai giữ các đạo của ta được có phước... Vì ai tìm được ta, thì gặp sự sống, và sẽ được ơn của Đức Giê-hô-va” (câu 32, 35). Ở đây, Khôn Ngoan trở nên con đường dẫn đến sự sống và ân điển.
3. Châm Ngôn 9:1-6 – Sự Khôn Ngoan Dọn Tiệc:
“Sự khôn ngoan đã xây cất nhà mình... Nàng đã giết các thú mình, pha rượu nho mình, và dọn bàn tiệc mình rồi... Hãy đi, ăn bánh của ta, và uống rượu ta đã pha cho.”
Hình ảnh trở nên ấm áp và thân mật hơn: một người nữ chủ nhà chu đáo, dọn một bữa tiệc thịnh soạn (biểu tượng cho sự nuôi dưỡng, thỏa mãn thuộc linh) và mời gọi những người khờ dại vào dự. Đây là một bức tranh tiên tri về sự ban cho dư dật của Đức Chúa Trời.
Việc chọn hình ảnh người nữ, chứ không phải người nam, cho sự khôn ngoan là chủ ý và mang nhiều lớp nghĩa:
1. Tương Phản Với Sự Dại Dột – Cũng Là Một Người Nữ: Trong cấu trúc song đối của Châm Ngôn, tác giả cũng nhân cách hóa “Sự Dại Dột” (Kesiluth) thành một người đàn bà (Châm Ngôn 9:13-18). Cả hai đều “lớn tiếng” mời gọi. Người nữ Khôn Ngoan dọn tiệc với bánh và rượu ngon (sự sống), còn người đàn bà Dại Dột dọn tiệc với “bánh ăn vụng” và “nước trộm” (sự chết). Sự tương phản này giúp người đọc dễ dàng lựa chọn giữa hai con đường, hai “tiếng gọi” trong đời sống.
2. Phản Ánh Đặc Tính “Tiếp Nhận” và “Sinh Sản”: Trong tư duy Do Thái, sự khôn ngoan không phải là thứ con người “sáng chế” ra, mà là thứ phải “đón nhận” (receive) từ Đức Chúa Trời (Gia-cơ 1:5). Người nữ, trong chức năng sinh học và xã hội truyền thống, là hình ảnh của sự tiếp nhận (thai nghén) và sinh sản (sanh ra kết quả). Tương tự, tâm trí con người phải tiếp nhận sự khôn ngoan từ Đức Chúa Trời để rồi sinh ra những hành động, quyết định khôn ngoan.
3. Diễn Tả Vẻ Đẹp, Sự Quyến Rũ và Trật Tự: Khôn ngoan thật không khô khan, cứng nhắc; nó đẹp đẽ, quyến rũ và đem lại trật tự cho đời sống như một người nữ đức hạnh (xem Châm Ngôn 31). Hình ảnh người nữ Khôn Ngoan ở chương 8 toát lên vẻ đẹp của sự hiểu biết thánh và niềm vui thỏa (“ta là sự vui vẻ của Ngài” – câu 30).
4. Gợi Nhớ Đến Sự Sáng Tạo Ban Đầu: Trong sáng thế ký, người nữ (Ê-va) được tạo dựng từ người nam, là “người giúp đỡ” tương xứng (Sáng Thế Ký 2:18). Sự khôn ngoan cũng vậy, được Đức Chúa Trời “sanh ra” như một người trợ giúp tối cao cho con người trong việc quản lý và hiểu biết thế giới Ngài đã dựng nên.
Đây là điểm then chốt để hiểu trọn vẹn ý nghĩa thần học. Các trước giả Tân Ước, dưới sự soi dẫn của Đức Thánh Linh, đã nhìn thấy trong hình ảnh “Khôn Ngoan” tiên tri này một sự ám chỉ về chính Chúa Giê-xu Christ.
Sứ đồ Giăng mở đầu sách Phúc Âm bằng: “Ban đầu có Ngôi Lời... Muôn vật bởi Ngài làm nên” (Giăng 1:1-3). Ngôi Lời (Logos) ở đây mang đầy đủ ý nghĩa của “Sự Khôn Ngoan” thần thượng trong Châm Ngôn 8.
Phao-lô còn trực tiếp hơn: Ngài gọi Chúa Giê-xu Christ là “sự khôn ngoan của Đức Chúa Trời” (1 Cô-rinh-tô 1:24). Trong Cô-lô-se 1:15-17, ông miêu tả Đấng Christ với ngôn từ vang vọng Châm Ngôn 8: “Ngài là... Đấng sanh ra đầu hết thảy mọi vật dựng nên... muôn vật đã được dựng nên trong Ngài... và muôn vật nhờ Ngài mà được đứng vững”.
Như vậy, sự nhân cách hóa Khôn Ngoan trong Cựu Ước chính là một sự “chuẩn bị về Phúc Âm” (preparatio evangelica). Nó cho thấy Đức Chúa Trời muốn bày tỏ chính Ngài, và Ngài đã bày tỏ một cách trọn vẹn, đầy đủ và có ngôi vị trong Con Ngài là Chúa Giê-xu Christ. Chúa Giê-xu chính là hiện thân của Sự Khôn Ngoan Đức Chúa Trời, Đấng đã ở với Đức Chúa Trời từ thuở đời đời, tham gia vào công cuộc sáng tạo, và giờ đây kêu gọi mọi người: “Hãy đến cùng ta... và ta sẽ cho các ngươi được an nghỉ” (Ma-thi-ơ 11:28-29).
Hiểu biết này không chỉ là lý thuyết, mà phải dẫn đến sự biến đổi trong đời sống hằng ngày.
1. Nhận Biết và Lắng Nghe “Tiếng Gọi” Đúng Đắn: Chúng ta sống trong một thế giới đầy những “tiếng gọi”: từ sự khôn ngoan đời này, từ sự dại dột của tội lỗi, từ những cám dỗ vật chất. Bài học từ Châm Ngôn dạy chúng ta phân biệt tiếng nói của Sự Khôn Ngoan thật (Chúa Christ qua Lời Ngài) với mọi tiếng nói khác. Hãy tập “lắng nghe” Lời Chúa mỗi ngày (Châm Ngôn 8:34).
2. Theo Đuổi Sự Khôn Ngoan Như Theo Đuổi Một Mối Quan Hệ: Vì Khôn Ngoan được nhân cách hóa, việc tìm kiếm khôn ngoan không phải là thu thập thông tin, mà là xây dựng một mối quan hệ. Điều này được thể hiện qua sự cầu nguyện, vâng phục và bước đi thân mật với Chúa. “Sự kính sợ Đức Giê-hô-va là khởi đầu sự khôn ngoan” (Châm Ngôn 9:10) – đó chính là thái độ của một mối quan hệ đúng đắn với Đấng Tạo Hóa.
3. Tìm Kiếm Nguồn Gốc Thần Thượng Cho Mọi Sự Hiểu Biết: Trước mọi quyết định (công việc, gia đình, tài chính), hãy tự hỏi: “Sự lựa chọn này có phù hợp với sự khôn ngoan đến từ trên, hay chỉ là sự khôn khéo thuần túy của đời này?” (Gia-cơ 3:13-17 phân biệt rõ hai loại khôn ngoan này).
4. Tham Dự Bữa Tiệc Của Sự Khôn Ngoan Mỗi Ngày: Bữa tiệc Khôn Ngoan dọn sẵn (Châm Ngôn 9:1-5) chính là Lời Đức Chúa Trời và sự thông công với Ngài. Đừng để mình đói khát thuộc linh khi một bữa tiệc dư dật đã được dọn sẵn.
5. Giới Thiệu “Người Nữ Khôn Ngoan” Cho Người Khác: Chúng ta được kêu gọi trở nên những phát ngôn nhân cho sự khôn ngoan của Đức Chúa Trời, tức là rao giảng về Chúa Giê-xu Christ. Như Khôn Ngoan ra ngoài đường phố kêu gọi, chúng ta cũng mang sứ điệp khôn ngoan của Phúc Âm đến cho thế giới đang lạc lối.
Việc sách Châm Ngôn nhân cách hóa sự khôn ngoan thành một người nữ không phải là một lựa chọn ngẫu nhiên hay chỉ nhằm mục đích văn chương. Đó là một công cụ mạc khải đầy sáng tạo, qua đó Đức Thánh Linh phác họa chân dung về bản chất thần thượng, vĩnh cửu, chủ động và đầy ân điển của sự khôn ngoan đến từ Đức Chúa Trời. Hình ảnh ấy tìm thấy sự ứng nghiệm trọn vẹn và rực rỡ trong con người và công việc của Chúa Giê-xu Christ – Ngài là Sự Khôn Ngoan của Đức Chúa Trời nhập thể.
Đối với chúng ta ngày nay, bài học vẫn còn nguyên tính thời sự: Hãy lắng nghe tiếng gọi của Sự Khôn Ngoan thật, đến dự bữa tiệc của Ngài, và xây dựng cả đời sống mình trên mối tương giao với Đấng Christ. Khi ấy, chúng ta không chỉ hiểu biết về khôn ngoan, mà còn sống trong chính Ngài, là nguồn khôn ngoan cho mọi sự. “Ai tìm được ta (Khôn Ngoan) thì gặp sự sống” (Châm Ngôn 8:35) – lời hứa này đã, đang và sẽ luôn là chân lý vững chắc cho mọi thế hệ tìm kiếm Chúa.