Có phải Göbekli Tepe là Vườn Địa Đàng?

Göbekli Tepe (tiếng Thổ Nhĩ Kỳ có nghĩa là "Đồi Có Rốn") là một địa điểm khảo cổ gần thành phố Şanlıurfa. Được phát hiện vào năm 1963 nhưng mãi đến những năm 1990 mới được khai quật bởi nhà khảo cổ người Đức Klaus Schmidt, nó nhanh chóng làm thay đổi hiểu biết về thời kỳ đồ đá mới. Cấu trúc chính của nó bao gồm nhiều vòng tròn bằng đá (enclosure), mỗi vòng có những cột đá vôi hình chữ T khổng lồ, cao tới 6 mét, nặng hàng chục tấn, được chạm khắc tinh xảo hình các loài động vật như chó sói, bò rừng, bò cạp, sư tử, và chim.

Điều đáng kinh ngạc là những công trình phức tạp này được xây dựng bởi những cộng đồng săn bắn-hái lượm, chứ không phải bởi một xã hội nông nghiệp định cư. Điều này thách thức lý thuyết truyền thống cho rằng nông nghiệp dẫn đến sự định cư, rồi mới phát triển các cấu trúc xã hội phức tạp và tôn giáo có tổ chức. Dường như ở Göbekli Tepe, tôn giáo và nghi lễ tập thể có thể là động lực thúc đẩy sự hợp tác và phát triển kỹ thuật, dẫn đến các hình thức xã hội phức tạp trước cả nông nghiệp.

Để đánh giá bất kỳ sự liên hệ nào, trước hết chúng ta phải hiểu Kinh Thánh mô tả Vườn Địa Đàng ra sao. Sách Sáng Thế Ký chương 2 cung cấp những chi tiết quan trọng:

"Giê-hô-va Đức Chúa Trời lập một cảnh vườn tại Ê-đen, ở về hướng đông, và đặt người mà Ngài vừa dựng nên ở đó... Giê-hô-va Đức Chúa Trời khiến đất mọc lên các thứ cây đẹp mắt, và trái thì ăn ngon; giữa vườn lại có cây sự sống cùng cây biết điều thiện và điều ác. Một con sông từ Ê-đen chảy ra đặng tưới vườn; rồi từ đó chia ra làm bốn ngả... Tên ngả thứ nhứt là Bi-sôn; ngả đó chảy quanh xứ Ha-vi-la, là nơi có vàng... Tên sông thứ nhì là Ghi-hôn, chảy quanh xứ Cu-sơ. Tên sông thứ ba là Hi-đê-ke, chảy về phía đông bờ cõi A-si-ri. Còn sông thứ bốn là sông Ơ-phơ-rát." (Sáng Thế Ký 2:8-14, Kinh Thánh Tin Lành 1925).

Một số điểm then chốt từ phân đoạn này:

• Vị trí: "Ở về hướng đông" – điều này thường được hiểu là phía đông so với quan điểm của người Y-sơ-ra-ên sau này, có thể là khu vực Lưỡng Hà.
• Bốn con sông: Hi-đê-ke (Tigris) và Ơ-phơ-rát (Euphrates) là hai con sông có thật, xác định khu vực Lưỡng Hà (Iraq, Syria ngày nay). Hai con sông Bi-sôn và Ghi-hôn khó xác định hơn, nhưng chúng gắn liền với các xứ Ha-vi-la và Cu-sơ (thường liên hệ đến Ethiopia hoặc vùng Arabia).
• Bối cảnh: Vườn là nơi Đức Chúa Trời đặt A-đam và Ê-va, nơi mối tương giao hoàn hảo giữa Đấng Tạo Hóa và loài người tồn tại, trước khi tội lỗi xâm nhập (Sáng Thế Ký 3).

Từ ngữ Hê-bơ-rơ "עֵדֶן" (Eden) có nghĩa là "khoái lạc" hay "niềm vui thích." Vườn Địa Đàng không chỉ là một địa điểm địa lý, mà còn là một hiện trạng thuộc linh của sự hiện diện, sự ban cho và mối tương giao trọn vẹn với Đức Chúa Trời.

Một số nhà nghiên cứu và tác giả đã đề xuất Göbekli Tepe có thể là tàn tích của Vườn Địa Đàng hoặc liên quan mật thiết đến nó, dựa trên vài lý do:

A. Lý Do Từ Các Nhà Đề Xuất:

• Niên đại cổ xưa: Niên đại của Göbekli Tepe (khoảng 9600-7300 TCN) phù hợp với khung thời gian rất sớm của các sự kiện Sáng Thế theo cách hiểu của một số người.
• Vị trí: Nằm ở Thượng Lưỡng Hà, tương đối gần với thung lũng sông Tigris và Euphrates. Thành phố Urfa gần đó được một số truyền thuyết Hồi giáo và Do Thái liên hệ đến nhà tiên tri Áp-ra-ham (trước đây gọi là Ur), tạo nên một bối cảnh "gần Đông" cổ xưa.
• Tính chất tôn giáo/thờ phượng: Địa điểm này rõ ràng dùng cho mục đích nghi lễ, có thể phản ánh nỗ lực của con người sau khi bị đuổi khỏi Địa Đàng để tìm kiếm và thờ phượng các thần linh.
• Biểu tượng động vật: Các bức chạm khắc động vật hoang dã có thể được giải thích như một ký ức về "thế giới hoang dã" bên ngoài khu vườn được chăm sóc, hoặc biểu tượng của các thế lực tự nhiên mà con người muốn kiểm soát qua nghi lễ.

B. Những Điểm Không Phù Hợp và Lập Luận Phản Bác Từ Góc Nhìn Kinh Thánh:

• Mục đích của địa điểm: Göbekli Tepe là một khu liên hợp đền thờ/cột đá, một nơi để con người tụ tập thực hiện nghi lễ. Ngược lại, Vườn Địa Đàng trong Kinh Thánh là ngôi nhà nguyên thủy của A-đam và Ê-va, một nơi ở và lao động ("và đặt người... ở đó", "trồng và giữ vườn" - Sáng Thế Ký 2:8, 15). Nó không được mô tả như một đền thờ với các cột đá, mà là một khu vườn tự nhiên phong phú.
• Bối cảnh văn hóa: Những người xây dựng Göbekli Tepe là thợ săn, trong khi A-đam được đặt trong vườn để "trồng và giữ" (Sáng Thế Ký 2:15), gợi ý một hình thức làm vườn hoặc canh tác sơ khai ngay từ đầu, trước khi có sự nguyền rủa khiến phải lao động vất vả (Sáng Thế Ký 3:17-19).
• Sự vắng mặt của dấu vết định cư: Tại Göbekli Tepe, chưa tìm thấy bằng chứng về nơi ở lâu dài cho một cộng đồng lớn; nó có vẻ là một trung tâm nghi lễ định kỳ. Điều này khác với mô tả về một nơi ở cố định của con người đầu tiên.
• Kinh Thánh im lặng về các công trình kiến trúc đồ sộ thời đó: Kinh Thánh không hề ghi chép về việc con cháu A-đam ban đầu xây dựng các công trình bằng đá lớn. Hoạt động xây dựng quy mô đầu tiên được nhắc đến là thành phố và tháp Ba-bên (Sáng Thế Ký 11).

Quan trọng hơn, biến cố Nước Lụt thời Nô-ê (Sáng Thế Ký 6-9) là một yếu tố quyết định. Trận Đại Hồng Thủy này đã hủy diệt toàn bộ mặt đất và mọi sinh vật ngoại trừ những gì trong tàu (Sáng Thế Ký 7:21-23). Địa chất học cho thấy nhiều tầng trầm tích trên khắp thế giới. Nếu chấp nhận tính lịch sử của trận lụt toàn cầu này (như niềm tin truyền thống của nhiều Cơ Đốc nhân), thì rất khó có thể một công trình bằng đá ở ngoài trời như Göbekli Tepe, dù lớn, có thể tồn tại nguyên vẹn qua sự xói mòn, trầm tích và biến động địa chất khủng khiếp của cơn đại hồng thủy. Do đó, hầu hết các học giả Kinh Thánh bảo thủ đều đặt vị trí Vườn Địa Đàng trong một thế giới tiền-hồng thủy đã bị biến đổi hoàn toàn, và không thể xác định chính xác trên bản đồ ngày nay. Các con sông Tigris và Euphrates ngày nay mang tên của các dòng sông tiền-hồng thủy, nhưng không nhất thiết phải là cùng một dòng chảy.