Thuyết định mệnh là gì? Thuyết tất định là gì?

Trong dòng chảy của tư tưởng nhân loại, hai học thuyết Thuyết Định Mệnh (Fatalism) và Thuyết Tất Định (Determinism) thường xuất hiện như những lời giải thích cho vận mệnh cá nhân và dòng lịch sử. Là Cơ Đốc nhân, chúng ta phải đối diện với những câu hỏi then chốt: Cuộc đời có phải đã được định đoạt sẵn một cách máy móc không? Ý chí tự do của con người có thật sự tồn tại? Và quan trọng hơn hết, Lẽ thật Kinh Thánh nói gì về vấn đề này? Bài nghiên cứu này sẽ khảo sát hai học thuyết nói trên, đối chiếu chúng với giáo lý trọng tâm của Kinh Thánh về Chủ Quyền Tối Cao của Đức Chúa Trời và Trách Nhiệm Cá Nhân của con người, từ đó rút ra những ứng dụng thiết thực cho đời sống đức tin.

Thuyết Định Mệnh (Fatalism) là quan niệm cho rằng tất cả các sự kiện trong tương lai đều đã được định đoạt bởi một lực lượng siêu nhiên hay một "số phận" bất khả kháng. Con người hoàn toàn bất lực và không thể thay đổi được dòng chảy của định mệnh. Học thuyết này thường gắn liền với cảm giác thụ động, tiêu cực, và thiếu hy vọng.

Thuyết Tất Định (Determinism), thường trong bối cảnh triết học và khoa học, cho rằng mọi sự kiện, bao gồm cả quyết định và hành động của con người, đều được quyết định bởi một chuỗi nhân-quả trước đó. Trong thần học, nó có thể biến thể thành thuyết tất định thần học (theological determinism), cho rằng Đức Chúa Trời là nguyên nhân duy nhất và trực tiếp của mọi sự việc xảy ra.

Cả hai học thuyết này, ở dạng cực đoan, đều phủ nhận ý chí tự do thật sự của con người và biến con người thành những con rối hoặc những cỗ máy. Vậy, Kinh Thánh – Lời của Đức Chúa Trời về Chính Ngài và về con người – trình bày một bức tranh như thế nào?

Kinh Thánh không tán thành cũng không phủ nhận hoàn toàn hai học thuyết trên theo cách hiểu của thế gian. Thay vào đó, Kinh Thánh trình bày một sự mầu nhiệm thần thượng – sự cân bằng giữa chủ quyền tuyệt đối của Đức Chúa Trời và trách nhiệm đạo đức có thật của con người. Đây là hai mặt của một chân lý mà tâm trí hữu hạn khó có thể nắm bắt trọn vẹn, nhưng đều được xác nhận rõ ràng trong Lời Chúa.

1. Chủ Quyền Tuyệt Đối và Sự Tiền Định của Đức Chúa Trời:
Kinh Thánh khẳng định mạnh mẽ rằng Đức Chúa Trời là Đấng Tối Cao, cầm quyền trên muôn vật. Ngài biết trước, định trước và làm thành mọi sự theo ý muốn tốt lành của Ngài.

"Vì Ngài phán: Ta là Đức Chúa Trời, và chẳng có Đấng nào khác; Ta là Đức Chúa Trời, chẳng có ai giống như Ta. Ta rao sự cuối-cùng từ buổi đầu-tiên, và từ thuở xưa những sự chưa làm nên. Ta phán rằng: Mưu của Ta sẽ lập, và Ta sẽ làm ra mọi sự Ta đẹp ý." (Ê-sai 46:9-10).

Trong Tân Ước, sự tiền định của Đức Chúa Trời được bày tỏ rõ nhất trong sự cứu rỗi: "Vì những kẻ Ngài đã biết trước, thì Ngài cũng đã định sẵn để nên giống như hình bóng Con Ngài... Còn những kẻ Ngài đã định sẵn, thì Ngài cũng đã gọi..." (Rô-ma 8:29-30). Sách Ê-phê-sô cũng nhấn mạnh: "Vì Ngài đã chọn chúng ta trong Đấng Christ trước khi sáng thế, để chúng ta được thánh sạch không chỗ trách được trước mặt Ngài trong sự yêu thương, vì Ngài đã định trước cho chúng ta được trở nên con nuôi của Ngài bởi Đức Chúa Jêsus Christ, theo ý tốt của Ngài." (Ê-phê-sô 1:4-5).

Từ ngữ Hy Lạp "προορίζω" (proorizō) được dùng ở đây có nghĩa là "định trước", "ấn định từ trước", hoặc "quyết định trước". Điều này cho thấy kế hoạch cứu rỗi không phải là phản ứng tức thời của Đức Chúa Trời sau khi con người sa ngã, mà là một mục đích vĩnh cửu trong ý muốn tốt lành của Ngài.

2. Trách Nhiệm và Ý Chí Tự Do của Con Người:
Song song với chân lý về chủ quyền Đức Chúa Trời, Kinh Thánh cũng nghiêm túc kêu gọi con người đáp ứng, tin cậy, vâng lời và chịu trách nhiệm về những lựa chọn của mình. Đây không phải là sự tự do tự trị tuyệt đối, mà là một ý chí được tạo dựng có khả năng đáp lại hoặc khước từ Đấng Tạo Hóa.

Lời mời gọi phổ quát của Phúc Âm chứng minh cho trách nhiệm này: "Hãy hối cải, ai nấy phải nhơn danh Đức Chúa Jêsus chịu phép báp-têm, để được tha tội mình, rồi sẽ được lãnh sự ban cho Đức Thánh Linh." (Công vụ 2:38). Chúa Giê-xu than khóc Giê-ru-sa-lem: "Hỡi Giê-ru-sa-lem, Giê-ru-sa-lem! ngươi giết các đấng tiên tri và ném đá những kẻ chịu sai đến cùng ngươi, bao nhiêu lần ta muốn nhóm họp con cái ngươi lại, như gà mái túc con mình lại ấp trong cánh, mà các ngươi chẳng khứng!" (Ma-thi-ơ 23:37). Lời than này cho thấy ý muốn của con người có thể chống lại ý muốn biểu lộ của Đức Chúa Trời.

Khải Huyền kết thúc với lời mời gọi tự do: "Kẻ nào khát, khá đến. Kẻ nào muốn, khá nhận lấy nước sự sống cách nhưng không." (Khải Huyền 22:17). Từ Hy Lạp "θέλω" (thelō) nghĩa là "muốn", "ước ao", "quyết định", được dùng cho cả Đức Chúa Trời lẫn con người, cho thấy khía cạnh ý chí trong mối quan hệ giao ước.

Vậy, làm thế nào để dung hòa hai chân lý dường như nghịch lý này? Thần học Cơ Đốc Tin Lành, đặc biệt qua ánh sáng của Cải Chánh Giáo, khẳng định rằng đây không phải là sự mâu thuẫn, mà là sự mầu nhiệm vượt quá tầm hiểu biết của chúng ta. Chúng ta không tin vào một "định mệnh" mù quáng, mà tin vào một Đức Chúa Trời chủ quyền, khôn ngoan và yêu thương, Đấng đã định trước mục đích tốt lành và sử dụng cả những quyết định tự do (kể cả tội lỗi) của con người để làm thành kế hoạch tối hậu của Ngài.

Một minh họa kinh điển là câu chuyện Giô-sép. Các anh của Giô-sép đã hành động với ác ý tự do khi bán ông làm nô lệ (Sáng Thế Ký 37:28). Nhưng cuối cùng, Giô-sép tuyên bố: "Các anh toan hại tôi, nhưng Đức Chúa Trời lại toan làm điều ích cho tôi, hầu cho cứu sự sống nhiều người, y như đã xảy đến ngày nay." (Sáng Thế Ký 50:20). Ở đây, tội ác thuộc về con người, nhưng chủ quyền biến ác thành thiện thuộc về Đức Chúa Trời.

Sự kiện trọng tâm của lịch sử – sự đóng đinh của Chúa Giê-xu – cũng được mô tả theo cách tương tự: "Ngài đã bị nộp theo ý định trước và sự biết trước của Đức Chúa Trời, nhưng anh em đã mượn tay kẻ ác mà đóng đinh Ngài trên thập tự giá và giết đi." (Công vụ 2:23). Sự phản bội, chối bỏ và giết hại Chúa Giê-xu là tội lỗi kinh khủng của con người, nhưng nó đã nằm trong kế hoạch cứu chuộc đời đời của Đức Chúa Trời.

Hiểu được sự cân bằng Kinh Thánh này không phải để tranh luận trí thức, mà để biến đổi cách sống và tương giao của chúng ta với Chúa.

1. Sự An Nghỉ và Tin Cậy Tuyệt Đối: Biết rằng Đức Chúa Trời chủ quyền đang cầm quyền trên mọi hoàn cảnh, từ những điều lớn lao đến những chi tiết nhỏ nhặt (Ma-thi-ơ 10:29-30), cho chúng ta sự bình an sâu xa. Chúng ta không còn là nạn nhân bất lực của một "định mệnh" hay "số phận" vô danh, nhưng là con cái yêu dấu trong tay của Cha Thiên Thượng khôn ngoan và quyền năng. Sự cầu nguyện của chúng ta trở nên thân mật và tin cậy hơn.

2. Trách Nhiệm và Sự Nhiệt Thành Trong Sự Phục Vụ: Mặc dù biết Chúa định đoạn mọi sự, chúng ta không trở nên thụ động. Ngược lại, sự hiểu biết về ân điển tiền định thúc đẩy chúng ta dấn thân. Sứ đồ Phao-lô, người giảng dạy mạnh mẽ về sự tiền định, cũng là người chịu khổ nhiều nhất vì Phúc Âm. Ông nói: "Nhưng tôi chẳng kể sự sống mình làm quí, miễn chạy cho xong việc đua tôi và chức vụ tôi đã lãnh nơi Đức Chúa Jêsus, để mà làm chứng về Tin Lành của ơn Đức Chúa Trời." (Công vụ 20:24). Chúng ta làm việc với tất cả năng lực, nhưng tin cậy kết quả cuối cùng vào tay Chúa.

3. Sự Khiêm Nhường và Thương Xót: Hiểu rằng sự cứu rỗi của chúng ta khởi đầu từ ân điển và sự kêu gọi của Chúa (Ê-phê-sô 2:8-9) sẽ triệt tiêu mọi sự kiêu ngạo thuộc linh. Chúng ta không thể nói: "Tôi khá hơn người khác." Đồng thời, điều này cũng dạy chúng ta cầu thay với lòng thương xót cho những người chưa tin, thay vì phán xét hay thờ ơ. Chúng ta trung thành rao giảng Phúc Âm cho mọi người, vì biết rằng chính Đức Thánh Linh mới có thể làm sống động lời đó trong lòng họ.

4. Sự Bền Đỗ và Hy Vọng Vững Chắc: Lời dạy về sự bảo tồn của các thánh đồ (Giăng 10:28-29) và sự bền đỗ đến cuối cùng (Phi-líp 1:6) dựa trên nền tảng chủ quyền của Đức Chúa Trời. Sự bảo đảm cứu rỗi của chúng ta không nằm ở sức giữ của chúng ta, mà ở sức giữ của Ngài. Điều này cho chúng ta hy vọng vững chắc giữa những thử thách và sự yếu đuối của bản thân.

Kinh Thánh đưa chúng ta vượt lên trên những học thuyết cứng nhắc của con người – vượt lên trên thuyết định mệnh bi quan và thuyết tất định máy móc. Chúng ta được mời gọi vào một mối quan hệ sống động với Đức Chúa Trời Toàn Năng, Đấng vừa là Vua cầm quyền tối thượng, vừa là Cha yêu thương tương giao. Sự "định trước" của Ngài không phải là một bản án tù tội, mà là một kế hoạch yêu thương trong Đấng Christ để đưa chúng ta vào sự tự do vinh hiển của con cái Đức Chúa Trời (Rô-ma 8:21).

Cuối cùng, sự đáp ứng đúng đắn của chúng ta không phải là cố gắng giải mã mọi bí ẩn, mà là tin cậy, yêu mến và vâng phục Đấng đã biết chúng ta từ trước khi sáng thế và yêu thương chúng ta đến nỗi sai Con Một Ngài đến chết thay. Trong sự cân bằng thần thượng này, chúng ta tìm thấy sự an nghỉ trọn vẹn cho tâm hồn và động lực mạnh mẽ cho cuộc đời phục vụ.